Το τέλος του αιώνα βολεύει για αναθεωρήσεις και ξεκαθαρίσματα στον χώρο των βιβλίων. Τι θα απομείνει από τις μυριάδες τίτλων; Η έκδοση The Modern Library, The 200 best novels in English since 1950 επικεντρώνεται στα μυθιστορήματα που γράφτηκαν από το 1950 και μετά με το σκεπτικό ότι στα χρόνια αυτά έγιναν ριζικές αλλαγές στον εκδοτικό χώρο. Οι μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι και οι συγχωνεύσεις τους, η καθιέρωση του paperback, η λειτουργία μεγάλων βιβλιοπωλείων, η ηλεκτρονική οργάνωση των βιβλιοθηκών, τα βραβεία και η αναβάθμιση του συγγραφικού προφίλ, η μεταφορά μυθιστορημάτων στη μικρή και στη μεγάλη οθόνη είναι μερικά από τα επιτεύγματα των τελευταίων δεκαετιών.


Αλλαγές όμως επήλθαν και στη μορφή του μυθιστορήματος. Ο μοντερνισμός συνεχίζεται αλλά δεν αγνοείται η παράδοση, η γυναικεία γραφή αναπτύσσει τη δική της δυναμική, ενώ στο Internet ταυτόχρονα με τα θηριώδη βιβλιοπωλεία εμφανίζονται και τα πρώτα μυθιστορήματα που κυκλοφορούν «άδετα» στις σελίδες του. Το μυθιστόρημα εξακολουθεί να εκφράζει άτομα, κοινωνικές ομάδες και έθνη. Διασκεδάζει, μορφώνει, διαστρεβλώνει, επικηρύσσεται και καταδιώκεται. Και είναι λίγα τα όσα του αποδίδονται…


Τα 200 καλύτερα μυθιστορήματα που γράφτηκαν στα αγγλικά ανέλαβαν να επιλέξουν δύο άνθρωποι του βιβλίου. Ο ιρλανδός συγγραφέας Colm Toibin (βλέπε «Βιβλία», 28/2/99) και η Αυστραλή Carmen Callil (βλέπε «Βιβλία», 22/11/98) που ζει στο Λονδίνο και υπήρξε ιδρύτρια του εκδοτικού οίκου Virago και πρόεδρος της επιτροπής του βραβείου Booker 1996.


Είχαν να επιλέξουν ανάμεσα σε δεκάδες χιλιάδες μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν μετά το 1950. Η προσπάθειά τους έχει αρχίσει ήδη να προκαλεί συζητήσεις, όμως αυτό ακριβώς επιθυμούσαν και οι δύο εκδότες. Δεν προτείνουν τον Μεγάλο Κανόνα. Παραμερίζοντας τις ακραίες προτιμήσεις τους αντιλήφθηκαν ότι το «βιβλίο των μυθιστορημάτων» απευθύνεται αποκλειστικά σε αναγνώστες: σε βιβλιομανείς και ενημερωμένους αναγνώστες αλλά και σε όσους θα ήθελαν να αρχίσουν να διαβάζουν χρησιμοποιώντας έναν έγκυρο οδηγό ανάγνωσης.


Υπάρχουν βιβλία για όλες τις ηλικίες και για όλα τα γούστα. Από τον ήρεμο Χάρπερ Λι στον διεγερτικό Γουίλιαμ Μπάροους. Από τον επικό Τζον Στάινμπεκ στον οργισμένο Γουίλ Σελφ. Από τη σχολαστική Μάργκαρετ Ατγουντ στη φιλόδοξη Ντόνα Ταρτ. Μυθιστορήματα σουρεαλιστικά, ρομαντικά, ρεαλιστικά, μοντέρνα, ψυχροπολεμικά, αστυνομικά… Μυθιστορήματα από την Ινδία, τις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά, την Αφρική, την Ιρλανδία, τη Σκωτία.


Στο παιχνίδι των επιλογών μπαίνει και ο αναγνώστης. Τελικά προτείνονται 194 μυθιστορήματα. Τα υπόλοιπα έξι θα τα επιλέξουν οι αναγνώστες, αφού συμπληρώσουν το δελτίο που δημοσιεύεται στην τελευταία σελίδα του βιβλίου. Η παρουσίαση των 194 τίτλων γίνεται αλφαβητικά κατά συγγραφείς, δημοσιεύεται όμως κατάλογος των τίτλων και χρονολογικός κατάλογος της έκδοσης κάθε βιβλίου. Ενδεικτικά σημειώνουμε ότι το πρώτο βιβλίο του 1950 είναι της Agatha Christie και το τελευταίο του 1998 του V. S. Pritchett. Καμιά φορά η αλφαβητική κατάταξη κατά συγγραφείς δημιουργεί ευχάριστες συμπτώσεις. Πατέρας και γιος μαζί: Kingsley Amis – Martin Amis· ηλικίες συγγραφέων τη χρονιά της έκδοσης 32 και 35 χρόνων.



Κάθε συγγραφέας εκπροσωπείται από ένα μόνο βιβλίο (οι V. S. Naipaul και Saul Bellow με δύο λόγω διαφωνίας των εκδοτών): η Toni Morrison με την Αγαπημένη, ο Richard Ford με τον Αθλητικογράφο, ο Salman Rusdie με τα Παιδιά του Μεσονυχτίου, η Patricia Highsmith με τον Ταλαντούχο κύριο Ρίπλεϊ, ο Graham Swift με τις Τελευταίες εντολές, ο John Banville με το Βιβλίο της αλήθειας. Υπάρχουν τριλογίες: του Samuel Beckett, της Pat Barker, της Olivia Manning, του Evelyn Waugh, αλλά και το δωδεκάτομο Α Dance to the Music of Time του Anthony Powell. Λιγοστές οι συλλογές διηγημάτων, όπως της Alice Munro και του Raymond Carver.


Κάθε μυθιστόρημα παρουσιάζεται συνοπτικά σε μία σελίδα, ενώ τα κείμενα δεν στέκονται πάντα στο ύψος των βιβλίων που σχολιάζουν. Από ένα σημείο και μετά είναι εμφανής η κόπωση του να αποδείξεις γιατί είναι καλά τόσο πολλά βιβλία.


Οι έλληνες αναγνώστες θα ξαφνιαστούν βλέποντας ότι από τα 194 μυθιστορήματα τα 61 μεταφράστηκαν στα ελληνικά, ενώ σε σύνολο 192 συγγραφέων οι 116 κυκλοφορούν με άλλα βιβλία τους. Διαπιστώνουμε ότι η ξένη λογοτεχνία που κυκλοφορεί στην Ελλάδα είναι και επαρκής και ποιοτική, γεγονός που οφείλεται στο ότι τα ξένα βιβλία που έρχονται για έκδοση είναι ήδη «δοκιμασμένα».


Είναι όμως πλήρης ο κατάλογος του Modern Library; Σίγουρα όχι. Από τους 32 βραβευθέντες με Booker διασώζονται οι 22. Εχει επίσης ενδιαφέρον η σύγκριση της λίστας του Modern Library με τα μεγάλα δημοψηφίσματα που διενεργήθηκαν στον αγγλόφωνο χώρο τα τελευταία χρόνια. Από το Modern Library απουσιάζει ο Αρχοντας των δαχτυλιδιών του Tolkien, του δημοφιλέστερου συγγραφέα στη Βρετανία σύμφωνα με δημοψήφισμα για «Τα 100 σπουδαιότερα βιβλία του 20ού αιώνα» που διεξήγαγαν το Κανάλι 4 και τα βιβλιοπωλεία Waterstone’s.


Βέβαια η λίστα των Waterstone’s περιελάμβανε βιβλία από την αρχή του αιώνα, όμως είναι ενδεικτικό ότι ενώ ο Roald Dahl εμφανίζεται με τέσσερα βιβλία στα «100 σπουδαιότερα…» απουσιάζει από τα «200». Στη λίστα των Waterstone’s οι αναγνώστες δεν έχουν ξεχάσει τον Lawrence Durrell, τον John Fowles, τον Kurt Vonnegut και δείχνουν να διασκεδάζουν με τις ιστορίες του Armistead Maupin.


Αν όμως η λίστα των Waterstone’s είναι περισσότερο βρετανική, τότε οι λίστες του εκδοτικού οργανισμού Random παρουσιάζουν επίσης μεγάλο ενδιαφέρον. Την πρώτη λίστα κατάρτισε μια επιτροπή ειδικών, ενώ η δεύτερη προέκυψε από δημοψήφισμα 217.520 αναγνωστών. Εδώ η επιτροπή (ανάμεσά τους η Α. S. Byatt και ο Gore Vidal) στα «100 καλύτερα μυθιστορήματα του αιώνα» θεωρεί καλύτερο μυθιστόρημα τον Οδυσσέα του James Joyce και ακολουθούν οι Fitzgerald, Joyce, Nabokov, Huxley, Faulkner. Με τη σειρά τους οι αναγνώστες ψηφίζουν στην πρώτη, δεύτερη, έβδομη και όγδοη θέση τα βιβλία της Ayn Rand, μεσολαβούν ο L. Ron Hubbard και ο Tolkien, ενώ ο Οδυσσέας ταξιδεύει στην 11η θέση. Αγεφύρωτο το χάσμα μεταξύ αναγνωστών και ειδικών.


Το καλοκαίρι του 1998 η βρετανική εφημερίδα «Independent» αντεπιτίθεται με τα «100 χειρότερα βιβλία του αιώνα». Στις δύο πρώτες θέσεις ο Οδυσσέας και το Finnegan’s Wake του Joyce. Ακολουθούν o Εραστής της Λαίδης Τσάτερλι, το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, το Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ, οι Σατανικοί στίχοι κτλ. Στην εκατοστή χείριστη θέση τα (χίλια;) βιβλία της Barbara Cartland!


Σε αντιπαράθεση με τη λίστα του Modern Library αξίζει να αναφέρουμε ότι αρκετά από τα «200» μυθιστορήματα βρίσκονται ανάμεσα στα «100 χειρότερα», όπως το Ραντεβού με ένα βρικόλακα ή το Trainspotting. Και η λίστα αναγνωστών του Random όμως θα τιμωρηθεί από τον «Independent»: η Ayn Rand και ο Αρχοντας των δακτυλιδιών ρίχνονται στα τάρταρα.


Ωρα να σοβαρευτούμε. Δικαίωμά μας να διαβάζουμε ό,τι θέλουμε. Κάτι τέτοιες λίστες μπορεί να χρησιμεύουν ως διανοητικά παιχνίδια αλλά είναι ενδεικτικές της πολυμορφίας και της αντοχής του μυθιστορήματος. Οσοι πάλι αναγνώστες μείνουν ανικανοποίητοι από τις παραπάνω λίστες, ας φτιάξουν τις δικές τους στο Internet. Στις σελίδες Book Recommendations of Real Folks χιλιάδες άτομα από όλο τον κόσμο προτείνουν τα βιβλία που αγάπησαν ή μίσησαν και συζητούν μεταξύ τους.


Πάντως εμείς ευχαρίστως θα πετούσαμε έξω από τη λίστα του Modern Library καμιά εικοσαριά βιβλία για να χωρέσει ο Peter Ackroyd, ο Barry Unsworth, η Hilary Mantel, ο Lawrence Durell. Δηλαδή το Τσακάλι του Frederick Forsyth είναι πιο ανθεκτικό από το Αλεξανδρινό κουαρτέτο; Και αν είναι, προτιμούμε την ξεθωριασμένη γοητεία της λογοτεχνίας από τους πληρωμένους πράκτορες.


Οσο για τους έξι τίτλους που στείλαμε ­ σύμφωνα με τις οδηγίες ­ ανάμεσά τους συμπεριλάβαμε και ένα μυθιστόρημα του Colm Toibin επειδή τον θεωρούμε καλό συγγραφέα και πιστεύουμε ότι χωράει και αυτός ανάμεσα σε εκείνους που ο ίδιος επέλεξε.


Ο κ. Θόδωρος Γρηγοριάδης είναι συγγραφέας. Από τις εκδόσεις Κέδρος κυκλοφορεί το μυθιστόρημά του «Τα νερά της χερσονήσου».