Μπλε, άσπρο, κόκκινο

«Αποκαλώ μοντέρνο ό,τι μου κόβει την ανάσα και παλιό ό,τι μου δίνει ανάσα»

Florence Delay

Από τον θάνατο της Μαργκερίτ Ντυράς ως σήμερα έχει περάσει καιρός. Δεν υπήρξαν στο μεταξύ επαναστατικές εμφανίσεις στον χώρο της λογοτεχνίας που, ακολουθώντας το παράδειγμα του Σελίν ή του Μπατάιγ, να περιφρονήσουν τους κανόνες και τις μυθιστορηματικές σταθερές και να δημιουργήσουν βαθιές τομές και ριζικές αλλαγές στη γραφή και στον κόσμο. Εχουμε μάλλον την εντύπωση ότι παρακολουθούμε την αργή πορεία ενός ήσυχου ποταμού όπου ο καθένας, εξερευνώντας τα τρίσβαθα της ψυχής του, αντικρίζει ένα παρόν καθαρά προσωπικό. Πρόκειται όμως μόνο για εντύπωση· ο ποταμός δεν είναι τόσο ήσυχος. Απιαστος, απείθαρχος, κυλάει όπου του αρέσει, υπερχειλίζοντας τις περισσότερες φορές την κοίτη του.

Τι είναι σήμερα η γαλλική λογοτεχνία; Ποιοι την αντιπροσωπεύουν; Κατ’ αρχάς, είναι η άνθηση του μυθιστορήματος. Βλέπουμε να επανέρχονται δυναμικά όλα τα λογοτεχνικά είδη που χλεύασαν οι μοντέρνοι της δεκαετίας του ’60 και του ’70, να ευδοκιμούν όλες οι μυθιστορηματικές μορφές: ο στοχασμός και η ιστορική ονειροπόληση (ο Jean Rouaud μεταξύ σουρεαλισμού και διατριβής ­ βραβείο Goncourt 1980, η Sylvie Germain ή ο πειρασμός του υπέρμετρου, ο Modiano, ο Erik Orsenna που κυνηγάει αναμνήσεις όπως άλλοι κυνηγούν πεταλούδες μέσα σε μια ατμόσφαιρα διακριτικού χιούμορ, επίσης βραβείο Goncourt 1988), η λογοτεχνία του ταξιδιού με τον Jean Vautrin ή με τον Olivier Rolin (βραβείο Femina 1994), μια λογοτεχνία του ταξιδιού όπως την εννοούσε ο Blaise Cendrars, το μυθιστόρημα που μιλάει για το ερωτικό πάθος (η Pierrette Fleutiaux, η Raphaelle Billetdoux), το φιλοσοφικό διήγημα (ο Michel Rio), η αυτοβιογραφία ή αυτομυθιστορία (η Annie Ernaux) ή ακόμη το καλό ψυχολογικό μυθιστόρημα, σύμφωνα με τους γαλλικούς κανόνες. Οι κλασικές μορφές του μυθιστορήματος επανέρχονται (ο Pascal Quinard, ο Francois-Olivier Rousseau, ο Michel Deon ή ο Jean-Pierre Milovanoff). Αλλοι επιλέγουν την καθημερινότητα (όπως ο Benoit Duteurtre και η Emmanuele Bernheim) ή τη βιαιότητα του κόσμου (ο Michel Houellebecq, αναμφισβήτητα ο γάλλος συγγραφέας που προκάλεσε τα περισσότερα σχόλια το περασμένο φθινόπωρο, μια αληθινή λογοτεχνική θύελλα). Ολες οι δυνατότητες είναι ανοιχτές στους σημερινούς γάλλους μυθιστοριογράφους.

Επίσης το διήγημα, τόσο καιρό περιφρονημένο, παραπεταμένο, ξεχασμένο, επανέρχεται στο προσκήνιο της λογοτεχνικής παραγωγής με συγγραφείς όπως η Annie Saumont, ο Georges-Olivier Chateauraynaud, ο Daniel Boulanger…

Ενας άλλος χώρος, πιο ευαίσθητος αλλά και πιο εντυπωσιακός, που προσδίδει νέα λάμψη στη μυθιστορηματική γλώσσα και γραφή, είναι αυτός της γαλλόφωνης λογοτεχνίας. Αποτελεί το δεύτερο σημείο με το οποίο αξίζει να ασχοληθούμε, καθώς νέες πολιτιστικές προοπτικές διαγράφονται εκεί. Ο Tahar Ben Jelloun και ο Amin Maalouf είναι δύο συγγραφείς που μπόλιασαν το ανατολίτικο στοιχείο στο γαλλικό μυθιστόρημα. Και το μπόλι έπιασε. Ο Patrick Chamoiseau, ο οποίος δεν παύει να εκλεπτύνει την έννοια της μιγάδας γλώσσας, χαρίζοντας στο γαλλικό μυθιστόρημα τη λάμψη της κρεολής μητρικής φωνής του, επινοεί μια καινούργια γλώσσα: «το κατά Chamoiseau μυθιστόρημα». Αυτή η λογοτεχνική επιμειξία, αυτή η κοσμοπολίτικη μυθιστοριογραφία επιτρέπει σίγουρα την επιστροφή σε μια κατάσταση ευφορίας και την απόρριψη ενός ευρωκεντρικού προτύπου. Αυτή η γλώσσα που μοιραζόμαστε επιτρέπει επίσης σε κείμενα δυνατά, συγκλονιστικά, να φέρουν στο φως δράματα κρυφά, ξεχασμένα (για παράδειγμα, οι αλγερινές συγγραφείς Leila Marouane και Yasmina Kadhra).

Τέλος, αν ο ήσυχος ποταμός κυλάει όπου θέλει, μερικές φορές υπερχειλίζει την κοίτη του αλλάζοντας τα σύνορα, αποκαλύπτοντας λογοτεχνικά είδη που ως χθες ακόμη τα θεωρούσαμε ελάσσονα και που εξελίσσονται σε μείζονα. Οπως, για παράδειγμα, η λογοτεχνία για παιδιά και το αστυνομικό μυθιστόρημα.

Ας εξετάσουμε την περίπτωση της λογοτεχνίας για παιδιά: την ημέρα που οι συγγραφείς και οι εικονογράφοι επινόησαν βιβλία αντλώντας έμπνευση από την παιδική πλευρά της προσωπικότητάς τους, μια πραγματική λογοτεχνία για παιδιά γεννήθηκε στη Γαλλία. Αυτό έγινε πριν από 10 περίπου χρόνια. Οι συγγραφείς άρχισαν να αντιμετωπίζουν το παιδί και τον έφηβο ως ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Το αποτέλεσμα ήταν βιβλία φιλόδοξα, τολμηρά. Γνωστοί μυθιστοριογράφοι (ο Daniel Pennac, ο Jean-Marie Le Clezio) γράφουν σήμερα για νέους. Υπήρχαν βεβαίως οι πρωτοπόροι (ο Marcel Ayme ή ο Michel Tournier), αλλά αποτελούσαν εξαίρεση. Σήμερα 60 περίπου λογοτέχνες, μεταξύ των οποίων και πολλοί εκπρόσωποι της νέας γενιάς, γράφουν τόσο για το νεανικό όσο και για το ενήλικο κοινό. Μια πλειάδα ιδιαίτερα ταλαντούχων συγγραφέων προέρχονται από τον χώρο του παιδικού βιβλίου, όπως ο Guillaume Le Touze, η Virginie Lou, η Genevieve Brisac. Τώρα αρχίζουν να γίνονται διάσημοι, γιατί οι συγγραφείς βιβλίων για παιδιά είναι συνήθως άγνωστοι, μολονότι τα βιβλία τους είναι δημοφιλή. Οι καλύτεροι εικονογράφοι συμβάλλουν στην ανάδειξη της αξίας των κειμένων (ο Francois Place, ο Pef, ο Gregoire Solotareff, ο Philippe Bertrand, ο Claude Ponti, η Nathalie Novi). Αποτέλεσμα: κατά μέσο όρο κάθε βιβλίο κυκλοφορεί περίπου σε 10.000 αντίτυπα και η λογοτεχνία για παιδιά αντιπροσωπεύει ένα μεγάλο μέρος της συνολικής εκδοτικής παραγωγής.

Αλλά η δεκαετία του ’90 είναι επίσης η δεκαετία του αστυνομικού μυθιστορήματος. Αυτό το είδος λογοτεχνίας καταξιώνεται. Εχει τελειώσει πλέον η εποχή έξαρσης των σχισματικών τάσεων. Η αμφισβήτηση γίνεται με ήπιο τρόπο, με την υπόγεια διάβρωση των πραγματικών στερεοτύπων, με την ειρωνικά ήρεμη επικράτηση του ύφους στα διάφορα είδη μυθιστορήματος. Τα στερεότυπα υποσκάπτονται κυρίως στον χώρο του αστυνομικού μυθιστορήματος. Πώς να μη θαυμάσουμε τα μικρά αριστουργήματα, «πραγματικά αστυνομικά λογοτεχνήματα», που μας χαρίζουν ο Didier Daeninckx, ο Jean-Paul Nozieres, ο Jean-Christophe Grange, o Tonino Benaequista, η Maud Tabachnik, ο Fred Varghas και τόσοι άλλοι! (Πρέπει να επισημάνουμε εδώ την εμφάνιση μεγάλου αριθμού γυναικών σε ένα χώρο κυρίως ανδροκρατούμενο.)

Ο Jean Echenoz πάλι κινείται σε οριακές περιοχές. Γράφει μυθιστορήματα που δεν απέχουν πολύ από τα αστυνομικά, αλλά αντί να κορυφώνει την αγωνία προτιμά, όπως και πολλοί άλλοι, να πλέκει τα αινίγματά του μέσα σε ένα κλίμα νωχελικής απραξίας, καθώς οι ήρωές του είναι συνειδητά έρμαια των καταστάσεων: πρόκειται μάλλον για μυθιστορηματική περιδιάβαση στα μονοπάτια της αστυνομικής πλοκής παρά για πραγματικό θρίλερ που κόβει την ανάσα.

Βλέπουμε λοιπόν ότι τα σύνορα ανάμεσα στα διάφορα είδη γίνονται δυσδιάκριτα. Ενα είδος που θεωρείται παραλογοτεχνία μπορεί από τη μία ημέρα στην άλλη να καθιερωθεί, όπως και η ίδια η έννοια της καθιέρωσης μπορεί να αναθεωρηθεί. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η σημερινή περίοδος χαρακτηρίζεται από μια προσπάθεια αλλαγής σημείων αναφοράς, από την εμφάνιση μιας νέας πνοής στην περίοδο που άρχισε μετά τον θάνατο της Ντυράς. Ο Pascal Guignard μιλάει για αποπρογραμματισμό της λογοτεχνίας.

Θα μπορούσαμε λοιπόν, καταλήγοντας, να στοιχηματίσουμε, χωρίς μεγάλο ρίσκο, ότι αυτή η δεκαετία θα μας αφήσει εξίσου πολλά σημαντικά βιβλία με τις προηγούμενες δεκαετίες. Απλώς η έλλειψη χρονικής απόστασης από τα έργα δεν μας επιτρέπει ακόμη να αξιολογήσουμε με ακρίβεια το ειδικό βάρος, την ποιότητα, το μέλλον τους. Τα θαυμαστά κείμενα του σήμερα θα αποτελέσουν σίγουρα τα αριστουργήματα του αύριο. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Προυστ χρειάστηκε αρκετά χρόνια ώσπου να βρει εκδότη. Οι έλληνες εκδότες όμως δεν περιμένουν, στοιχηματίζουν ήδη, εκδίδοντας κάθε χρόνο πολλά, πάρα πολλά γαλλικά μυθιστορήματα. Δείχνουν έτσι την εμπιστοσύνη τους στη σύγχρονη γαλλική λογοτεχνία, την οποία επέλεξαν εφέτος ως επίσημη καλεσμένη της Εκθεσης Βιβλίου στο Πεδίον του Αρεως, προσφέροντας έτσι στο ελληνικό κοινό, αλλά και στους έλληνες λογοτέχνες, τη δυνατότητα συνάντησης και ζωντανού διαλόγου με γάλλους συγγραφείς.

Η κυρία Κατρίν Βελισσάρη είναι διευθύντρια του Κέντρου Λογοτεχνικής Μετάφρασης (CTL) του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών.