Η μυθολογία του βιβλιοπωλείου

«Πιθανόν μόνο μία φορά στην ιστορία του πολιτισμού είχε θετικές συνέπειες το γεγονός ότι κάποιος δεν μπήκε σε ένα βιβλιοπωλείο: μια μέρα του 1923 ο Ακίρα Κουροσάβα κατευθύνθηκε προς το διάσημο βιβλιοπωλείο «Μaruzen» του Τόκιο προκειμένου να αγοράσει ένα βιβλίο για την αδελφή του, αλλά το βρήκε κλειστό και έφυγε· ύστερα από δύο ώρες το κτίριο καταστράφηκε από σεισμό και ολόκληρη η γειτονιά παραδόθηκε στις φλόγες» γράφει ο Χόρχε Καριόν στο βιβλίο του Βιβλιοπωλεία. Ο χάρτης του κόσμου από έναν αναγνώστη (μτφ. Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Ποταμός, 2018).

Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, μια τέτοια επίσκεψη ήταν καθοριστική ή μοιραία για πολιτιστικά και πολιτικά κινήματα που άλλαξαν το πρόσωπο του κόσμου. Ο Τζέιμς Τζόις, αυτοεξόριστος στο Παρίσι, από το λογοτεχνικό βιβλιοπωλείο «Shakespeare and Company» της θρυλικής Σίλβια Μπιτς εξέδωσε τον Οδυσσέα του, το ευαγγέλιο της πεζογραφίας του μοντερνισμού. Στο βιβλιοπωλείο του Ζακάρια Τσιτσινάτζε στην Τιφλίδα ο Στάλιν απέκτησε πρόσβαση στα κείμενα του Μαρξ. Και στο «City Lights» στο Σαν Φρανσίσκο η περιπλανώμενη γενιά των Μπιτ λογοτεχνών βρήκε ένα σταθερό στέκι και ένα ιερό της υστεροφημίας της μέχρι σήμερα.

Το βιβλίο του Χόρχε Καριόν, καθηγητή Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης, είναι μια περιδιάβαση σε όλα αυτά τα μυθικά βιβλιοπωλεία, ένα ταξιδιωτικό με το σακίδιο στην πλάτη, με τον χάρτη στο χέρι και έναν λογοτέχνη οδηγό. Στην περίπτωση της Ελλάδας, ο Καβάφης τον οδηγεί ως την Αθήνα, τη Στοά του Βιβλίου, την «Πολιτεία» και τον «Ιανό» για να βρει τελικά ανακούφιση από τη σύγχυση που του προκαλεί το ακατάληπτο ελληνικό αλφάβητο στα εξώφυλλα των βιβλίων στο βιβλιοπωλείο «Kaufmann» της Σταδίου, το πάλαι ποτέ ονομαστό ξενόγλωσσο βιβλιοπωλείο της πόλης.

Οι εντυπώσεις του από τα ταξίδια αυτά καταγράφονται με τρόπο συνειρμικό, όπου εμπειρίες, διαβάσματα, ανέκδοτα, στοχασμοί μπλέκονται σε ιλιγγιώδεις διαδρομές. Από το πόστερ της Τσιτσιολίνα στο βιβλιοπωλείο «La Reduta» στην Μπρατισλάβα περνάει στο «Karl Marx», εμβληματικό βιβλιοπωλείο του Ανατολικού Βερολίνου, όπου γυρίστηκε το τέλος της ταινίας «Οι ζωές των άλλων» που αναφέρεται στην ανάγνωση. Αυτό του θυμίζει το μυθιστόρημα Κεντρική Ευρώπη και όσα γράφει περί βιβλίων ο συγγραφέας της, Γουίλιαμ Τ. Βόλμαν. Στη συνέχεια πηγαίνει στο «Αutorenbuchhandlung» στο Δυτικό Βερολίνο από όπου αγοράζει βιβλία ο πρωταγωνιστής του Σαββάτου των ψυχών του Ολλανδού Σέις Νόοτεμποομ…

Χτίζεται έτσι ένα χαοτικό σύνολο ιστοριών γύρω από τη γραφή και την ανάγνωση, το βιβλίο και την εμπορία του, τα βιβλιοπωλεία και τις βιβλιοθήκες, για τα βιβλία που έκαψαν οι ναζί και όλες τις περιπέτειες του Σάλμαν Ρούσντι μετά την έκδοση των Σατανικών στίχων, που τα αναλυτικά περιεχόμενα του τόμου δεν μπορούν να τιθασεύσουν. Και όλα δένουν με μικρές γοητευτικές λεπτομέρειες: το νερό που πλημμυρίζει τις μισές αίθουσες του βιβλιοπωλείου «Acqua Alta» στη Βενετία, με τη γόνδολα στη μέση, όταν ξεχειλίζουν τα κανάλια· η βεβαίωση του Guinness World Records ότι το «Livraria Bertrand» στη Λισαβόνα είναι το παλαιότερο βιβλιοπωλείο στον κόσμο που λειτουργεί από το 1732· η όσφρηση, από την αστυνομία, των βιβλίων που μετέφερε, στα αεροδρόμια του Τελ Αβίβ και της Κούβας.

Ο τόμος είναι ένα ξέφρενο, μεθυστικό οδοιπορικό στην κουλτούρα του γραπτού λόγου και στον πολιτισμό του βιβλίου. Με το μολύβι στο χέρι, ο βιβλιόφιλος αναγνώστης υπογραμμίζει αξιοσημείωτες ιστορικές και κοινωνιολογικές διαπιστώσεις: «Ο δρόμος, το βιβλιοπωλείο, η πλατεία και το καφέ διαμορφώνουν τα δρομολόγια της νεωτερικότητας ως χώροι τέλεσης δύο θεμελιωδών πράξεων: της συζήτησης και της ανάγνωσης», «Αν εξακολουθούμε να είμαστε τόσο πολλοί εκείνοι που συγκεντρώνουμε συν τω χρόνω άχρηστες σφραγίδες στο ηλίθιο διαβατήριο των βιβλιοπωλείων του κόσμου, αυτό συμβαίνει γιατί διαισθανόμαστε πως σε αυτά εξακολουθούν να υπάρχουν κατάλοιπα των πολιτιστικών θεών που αντικατέστησαν τους θρησκευτικούς θεούς», «Από τον ρομαντισμό μέχρι σήμερα τα βιβλιοπωλεία ήταν και εξακολουθούν να είναι χώροι τελετουργικοί όπου συχνά αποκτούμε τα υλικά προκειμένου να κατασκευάσουμε τον δικό μας τόπο μέσα στον κόσμο».

Οταν φτάσει στις σελίδες όπου γίνεται αναφορά στα φωτογενή βιβλιοπωλεία και στις λίστες με τα «Ωραιότερα βιβλιοπωλεία του κόσμου» που δημοσιεύει συχνά ο αγγλόφωνος Τύπος, τα βιβλιοπωλεία-τουριστικές ατραξιόν, ο αναγνώστης μας θα χαμογελάσει πιθανόν καθώς θα θυμηθεί τις δικές του φωτογραφίες σε ορισμένα από αυτά τα βιβλιοπωλεία, όπως το γνωστό «Ατλαντίς» στην Οία της Σαντορίνης για παράδειγμα –που του ξέφυγε του Καριόν. Και στο σημείο αυτό θα πάθει μια «επιφάνεια» σαν ήρωας του Τζόις, και θα δει καθαρά τα κοινά στοιχεία ανάμεσα στο χαοτικό «Ατλαντίς» στη Σαντορίνη και στο χίπικο «Shakespeare and Company» στο Παρίσι και στο «City Lights» στο Σαν Φρανσίσκο και στο «Acqua Alta» στη Βενετία. Και όταν φτάσει στην παράγραφο που ο Καριόν γράφει: «Η ουσία του τουρισμού βρίσκεται στον απόηχο των πραγμάτων, και ένα κλασικό βιβλιοπωλείο, με μια πατίνα παλαιότητας, πρέπει να επιδεικνύει σχετική ακαταστασία, τη συσσώρευση διαδοχικών στρωμάτων η οποία το συνδέει με αυτό που κοινότοπα είναι γνωστό ως η Μεγάλη Παράδοση της Γνώσης: το φαινομενικό χάος που εμφανίζει σταδιακά την τάξη του», τότε θα έχει πλέον καταλάβει.

Αυτός ο λαβύρινθος, το χάος, η ακατάστατη σώρευση εμπειριών και γνώσης στις προηγούμενες σελίδες ήταν ο τρόπος του συγγραφέα να αναπαραγάγει στο χαρτί το στερεότυπο του φαντασιακού βιβλιοπωλείου, του γραφικού βιβλιοπωλείου, που μπορεί να αποδοθεί με μια σαγηνευτική εικόνα, που συμπεριλαμβάνεται στους ταξιδιωτικούς οδηγούς και προσφέρεται για προσκύνημα, που έχει μετατραπεί σε μουσείο του εαυτού του και της εποχής που το δημιούργησε ή που χάρη στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του έχει γίνει θελκτικό θέαμα, όπως το βιβλιοπωλείο «Boekhandel Selexyz Dominicanen» στο Μάαστριχτ, το οποίο στεγάζεται σε ένα εντυπωσιακό γοτθικό οικοδόμημα, μια αυθεντική δομινικανή εκκλησία που άλλαξε χρήση το 2007, με έναν πάγκο σε σχήμα σταυρού στη θέση της Αγίας Τράπεζας.

Ο Καριόν με μεγάλη μαεστρία παρουσιάζει και αποσυναρμολογεί τη μυθολογία του βιβλιοπωλείου, όχι για να αποδομήσει την ιδέα του βιβλιοπωλείου αλλά για να αποκαλύψει τα νέα νοήματα που εν αγνοία μας –αλλά με τη συνδρομή μας –έχει αποκτήσει στον καιρό μας. Το βιβλίο του προκαλεί τον αναγνώστη σε αναστοχασμό για την ανάγνωση και το βιβλίο ως προϊόν προτού εκείνος εμπλακεί σε επιπόλαιες συζητήσεις για τα εικονικά βιβλιοπωλεία και την Amazon. Ενα ευφυές, απολαυστικό και βαθύ βιβλίο που διαβάζεται από την αρχή προς το τέλος, ή ανάποδα, ανάλογα ποιο θεωρεί ο καθένας το ιδανικό happy-end, τη διαδρομή από τον μύθο στην πραγματικότητα ή η διαδρομή από την πραγματικότητα στον μύθο.