Αντρές Νέουμαν
Ο ταξιδιώτης του αιώνα

Μετάφραση Αχιλλέας Κυριακίδης
Εκδόσεις Οpera, 2016
σελ. 736, τιμή 20 ευρώ

Το σκηνικό είναι καφκικό: Στις αρχές του 19ου αιώνα ένας ταξιδιώτης φτάνει με άμαξα μια χειμωνιάτικη παγωμένη νύχτα μπροστά στα τείχη κάποιας γερμανικής πόλης που λέγεται Βανδερβούργο. Βρίσκεται μεταξύ Σαξονίας και Πρωσίας αλλά το πραγματικό της στίγμα «παραμένει απροσδιόριστο». Είναι επομένως μια πόλη φανταστική, όχι όμως και τυχαία, όπως δεν είναι τυχαίο –παρότι συνηθισμένο –και το όνομα του ταξιδιώτη: του Χανς, ενός λογίου και μεταφραστή ο οποίος φτάνει σε τούτη την πόλη όπου σχεδίαζε να μείνει για μία νύχτα. «Τυχαία» η άμαξα σταματά μπροστά σε κάποιο πανδοχείο. Το όνομα του πανδοχέα είναι Τσάιτ, που στα γερμανικά (zeit) σημαίνει χρόνος.

Ο Χανς θα μείνει τελικά για μεγάλο διάστημα σε τούτη την πολίχνη, η οποία, όπως διαπιστώνει πολύ γρήγορα, δεν κινείται μόνο στον χώρο αλλά και στον χρόνο. Και αυτός είναι, φαντάζομαι, ένας από τους λόγους για τους οποίους ο πολιτογραφημένος ισπανός (αργεντινής καταγωγής) συγγραφέας Αντρές Νέουμαν τιτλοφορεί το μυθιστόρημά του, που αρχίζει με την παραπάνω περιγραφή, Ο ταξιδιώτης του αιώνα.
Ο Χανς θα αρχίσει να συχνάζει στο φιλολογικό σαλόνι της οικογένειας Γκότλιμπ. Εκεί οι συζητήσεις περιστρέφονται γύρω από ποικίλα θέματα. Βρισκόμαστε λίγο μετά το τέλος των ναπολεόντειων πολέμων και στην Ευρώπη, όπου πλέον έχουν εγκαταλειφθεί οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, επικρατεί ένα συντηρητικό πνεύμα. Αυτό εκφράζεται από τον αντιδραστικό καθηγητή Μίλερ, στον οποίον αντιπαρατίθεται ο Χανς. Αλλά το κύριο πρόσωπο εδώ είναι η Ζοφί Γκότλιμπ, ο δεύτερος κύριος χαρακτήρας του μυθιστορήματος. Ανεξάρτητη, πρώιμη φεμινίστρια, αρραβωνιασμένη με έναν πλούσιο νεαρό τον οποίον δεν αγαπά. Η ερωτική σχέση που θα αναπτυχθεί ανάμεσα σε εκείνη και τον Χανς μοιάζει αναπόφευκτη. Εκείνος θα χρησιμοποιήσει την τέχνη της συζήτησης για να τη γοητεύσει, και ως εκ τούτου ο έρωτάς τους θα είναι ταυτοχρόνως πνευματικός και σωματικός.
Ο Νέουμαν αντλεί υλικό από τη λογοτεχνία της εποχής αλλά η ερωτική ιστορ ία είναι το όχημα που κινεί την αφήγηση, όπου περνούν και οι δευτερεύοντες χαρακτήρες τους οποίους περιγράφει με εξαιρετική προσοχή και άλλη τόση μαεστρία: Ενας οργανοπαίκτης (εκπληκτική φιγούρα) που ζει μόνος σε σπηλιά έξω από την πόλη. Ο ιδιοκτήτης του πανδοχείου που μιλά για τον χρόνο (για αυτό και ο Νέουμαν του δίνει το όνομα Τσάιτ). Ενας σκοτεινός δολοφόνος ο οποίος θυμίζει τον Τζακ τον Αντεροβγάλτη. Ο παπάς που κρατά ημερολόγιο όπου καταγράφει τις αμαρτίες που του έχουν εξομολογηθεί οι πιστοί. Και άλλοι.
Κάφκα και Τόμας Μαν
Οι περιγραφές της πόλης, ιδίως στο πρώτο κεφάλαιο που φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο Εδώ το φως είναι γέρικο, θυμίζουν τον Πύργο του Κάφκα. Ο Νέουμαν δεν είναι βεβαίως εξπρεσιονιστής, αλλά αξιοποιεί κατά τρόπο εξαίρετο τα εξπρεσιονιστικά διδάγματα στις περιγραφές του. Και το όνομα Χανς είναι μεν συνηθισμένο, όμως προχωρώντας κανείς στην ανάγνωση, ιδίως παρακολουθώντας τις συζητήσεις στο σαλόνι της οικογένειας Γκότλιμπ, μπαίνει στον πειρασμό να συγκρίνει τον πρωταγωνιστή του Νέουμαν με τον Χανς Κάστορπ του Μαγικού βουνού του Τόμας Μαν.
Πριν από χρόνια σε ένα δοκίμιό του ο Λούκατς αντιπαρέθετε τον Τόμας Μαν στον Κάφκα θεωρώντας τον πρώτο κατά πολύ ανώτερο του δεύτερου. Αλλά στο μυθιστόρημα του Νέουμαν «συνυπάρχουν» αμφότεροι κατά τρόπο θαυμαστό.
Αναλογίες βρίσκουμε επίσης με τις Αόρατες πόλεις του Καλβίνο, κυρίως όμως με τους κορυφαίους συγγραφείς του λατινοαμερικανικού μαγικού ρεαλισμού (τον Χουλάν Ρούλφο, τον Γκαρσία Μάρκες ή τον Μπόρχες). Δεν είναι συμπτωματικές, όπως τίποτε δεν είναι συμπτωματικό σε τούτο το μυθιστόρημα πρώτης γραμμής, που κατά τα λατινοαμερικανικά πρότυπα θα το θεωρούσαμε «ολοκληρωτικό».
Ο Νέουμαν έχει σε μεγάλη εκτίμηση τους αναγνώστες του θεωρώντας πως μπορούν εύκολα να παρακολουθήσουν τις συζητήσεις για μεγάλο τμήμα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Ολο αυτό το υλικό όμως αποτελεί οργανικό τμήμα του βιβλίου –δεν είναι παρένθετο. Γι’ αυτό και πολλοί χαρακτήρισαν τον Ταξιδιώτη του αιώνα «μυθιστόρημα ιδεών» συγκρίνοντάς τον με το Αυτά τα γυμνά φύλλα του Αλντους Χάξλεϊ. Κατά τη γνώμη μου, αν κανείς δεχθεί τον όρο, βρίσκεται πιο κοντά στο Κοντραπούντο του ίδιου συγγραφέα.

Μαγικός ρεαλισμός και Ευρώπη

Ο Νέουμαν βγαίνει αναμφίβολα από την παράδοση του λατινοαμερικανικού μαγικού ρεαλισμού. Θα αναρωτιόμασταν, ως εκ τούτου, γιατί τοποθετεί τη φανταστική του πόλη στην Ευρώπη και όχι κάπου στη Λατινική Αμερική. Πέρα από την εξήγηση του ιδίου, πως κινείται ανάμεσα στη χώρα καταγωγής του (την Αργεντινή) και εκείνη όπου ζει (την Ισπανία), υπάρχει, υποπτεύομαι, και μια άλλη: ο όρος μαγικός ρεαλισμός πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον γερμανό θεωρητικό της τέχνης Franz Roh το 1925 στο δοκίμιό του Nach Expressionismus: Magischer Realismus. Probleme der neuesten europäischen Melerei (Μετά τον εξπρεσιονισμό: Μαγικός ρεαλισμός. Προβλήματα της πρόσφατης ευρωπαϊκής ζωγραφικής).

Ο όρος μεταφέρθηκε στη Λατινική Αμερική από τη ζωγραφική στη λογοτεχνία και απέκτησε άλλο νόημα. Για τον Νέουμαν όμως τα πάντα έχουν μια συνάφεια. Το Βανδερβούργο του με τους λαβυρινθώδεις δρόμους, όπου μπορεί κανείς εύκολα να χαθεί, δεν είναι μια τυπική γερμανική πολίχνη. Και όλες οι ιδέες και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα διατυπώθηκαν στα κείμενα του γερμανικού ρομαντισμού, με κύρια την ιδέα της κατάργησης των συνόρων και της ένωσης της Ευρώπης. Αν στην αρχή του μυθιστορήματος μπαίνουμε στον 19ο αιώνα, με την είσοδό μας στο σαλόνι της Ζοφί Γκότλιμπ μετακινούμαστε στον 21ο, όπως μετακινείται το φανταστικό και άλλο τόσο πραγματικό Βανδερβούργο.
Ο μεταφραστής Χανς πιστεύει (όπως άλλωστε και ο συγγραφέας) πως η μετάφραση είναι η ανώτερη μορφή της ανάγνωσης. Δεν πρόκειται για νέα ιδέα, όμως ο Νέουμαν την καθιστά συναρπαστική στις συζητήσεις ανάμεσα στον Χανς και στη Ζοφί, καθώς τις διατρέχει η αύρα ενός απαράμιλλου αισθησιασμού. Είναι επιπλέον και η άποψη ενός στυλίστα. Και το βιβλίο ενός στυλίστα προϋποθέτει, όταν μεταφέρεται σε άλλη γλώσσα, μεταφραστή πρώτης γραμμής, σαν τον Αχιλλέα Κυριακίδη, ο οποίος επιπλέον ζήτησε και του μετέφρασαν τα παραθέματα των ποιημάτων πολλοί από τους καλύτερους μεταφραστές που διαθέτουμε.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ