Πιστοί σε… αναμμένα κάρβουνα

Μια χώρα πλούσια σε παραδόσεις είναι η Ελλάδα, με έθιμα με ιστορία που χάνεται στα βάθη των αιώνων, που διατηρούνται από την αρχαιότητα και είναι εμπνευσμένα από λατρευτικές γιορτές ή προέρχονται από διάφορες περιοχές, από τον Πόντο ή από αλλού, και σαγηνεύουν με το βαθύτερο νόημά τους και το τελετουργικό τους.

Κάθε τόπος έχει το δικό του έθιμο που συνδέεται άρρηκτα με την ιστορία του και πολλά από αυτά μένουν αναλλοίωτα ως σήμερα. Ενα από αυτά τα έθιμα που αναβιώνει στις μέρες μας είναι των Αναστενάρηδων, το οποίο συνδέεται με τη γιορτή των Κωνσταντίνου και Ελένης και το βρίσκουμε σε μέρη κυρίως της Βόρειας Ελλάδας. Πρόκειται για μια πνευματική γιορτή στην οποία οι συμμετέχοντες, αφού πάρουν την εντολή από τους αγίους, επιχειρούν να πατήσουν πάνω σε αναμμένα κάρβουνα.

«Το Βήμα» επισκέφθηκε τον Λαγκαδά Θεσσαλονίκης και μέσα από τον φωτογραφικό φακό της Ινώς Κλώσση αποτυπώνεται με κάθε λεπτομέρεια το τελετουργικό της παράδοσης.

Οι απαρχές του εθίμου εντοπίζονται στα διονυσιακά και ορφικά οργιαστικά μυστήρια. Πρόκειται για μια «αποτελεσματική τελετουργία» που γονιμοποιεί, εξαγνίζει και προστατεύει σαν τα αρχαιότερα έθιμα. Ορισμένοι ιστορικοί όμως θεωρούν ότι η τελετουργία των αναστεναριών ανάγει τις ρίζες της στις αφρικανικές τοτεμιστικές λατρείες, όπου λατρεύονται πνεύματα.

Το όνομα «αναστενάρια» είναι εμπνευσμένο από το «αναστενάρι», το εικόνισμα που κρατούν κατά τη διάρκεια όλης της γιορτής στα χέρια τους και θεωρείται ο ανώτατος αρχηγός των αναστενάρηδων.

Ανώτατος ιεράρχης τους είναι ο αρχιαναστενάρης. Οι εικόνες που κουβαλούν μαζί τους είναι οι λεγόμενες «χάρες» που παριστάνουν το δίδυμο των αγίων και τους δίνουν την ικανότητα να βαδίζουν στη φωτιά.

Ο κ. Τάσος Γκαϊτατζής, ηλικίας άνω των 80 ετών, είναι ο αρχιαναστενάρης και μεταξύ άλλων έχει το δικαίωμα επιλογής των μελών που θέλουν να μπουν στην οικογένεια των αναστενάρηδων. «Η αφοσίωση και η δέσμευση είναι τα βασικά χαρακτηριστικά για την επιλογή ενός αναστενάρη, καθώς αν ενταχθείς στην οικογένεια των αναστενάρηδων δεσμεύεσαι ότι θα παραμείνεις, είναι κάτι σαν μύηση» είπε στο «Βήμα» ο κ. Μπάμπης Γκιριτζιώτης, πρώην δημοσιογράφος και νυν αναστενάρης. «Βρέθηκα στον Λαγκαδά πρώτη φορά για να καλύψω το θέμα αλλά ενθουσιάστηκα από αυτό που είδα και θέλησα να μυηθώ στο έθιμο. Για δύο-τρία χρόνια πήγαινα ως επισκέπτης και παρακολουθούσα ώσπου μια χρονιά ο αρχιαναστενάρης έκρινε πως ήμουν έτοιμος να ενταχθώ και από τότε δύο φορές τον χρόνο, μία του αγίου Ευθυμίου και μία των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, οπότε και γιορτάζεται το έθιμο, συμμετέχω στα αναστενάρια» συμπληρώνει.

Ο χορός των αναστενάρηδων σε όλη τη διάρκεια του εθίμου μπορεί να διαχωριστεί σε τρεις φάσεις: πριν από την πυροβασία, κατά το ξεκίνημα και κατά την επιστροφή από την πυροβασία. Κύρια στοιχεία του είναι τα εκστατικά φαινόμενα και οι τελετουργίες που έχουν ως χαρακτηριστικό τους την κίνηση. Σε αυτές συμμετέχουν άνθρωποι από όλες τις περιοχές της χώρας.

Κορύφωσή τους είναι η πυροβασία: ο χορός επάνω στα αναμμένα κάρβουνα, που φανερώνει την επαφή με τη φωτιά και τη συμφιλίωση με τον φόβο που απορρέει από την επαφή με αυτό το στοιχείο. Αυτή μπορεί να υποκατασταθεί και από άλλες κινήσεις του αναστενάρη όπως, για παράδειγμα, το άγγιγμα και το παιχνίδι με τα αναμμένα κάρβουνα.

Ολα στο δρώμενο πρέπει να τηρούνται με τάξη και σχολαστικότητα. Οποιαδήποτε παρέκκλιση από αναστενάρη ή ακόμη και από τον παρατηρητή μπορεί να θυμώσει τον άγιο και να δημιουργήσει προβλήματα σε αυτόν που θα το έκανε. Οι τελετές αυτές εκτελούνται κυρίως από γυναίκες, σύμφωνα με τις οποίες ο άγιος Κωνσταντίνος έχει τη δύναμη να προκαλεί και να θεραπεύει τα προβλήματά τους και με αυτόν τον τρόπο μέσα από τη συμμετοχή τους στην τελετουργία των αναστενάρηδων θα μπορέσουν να αποκτήσουν τον έλεγχο των προβλημάτων τους.

Αρχικά η τέλεση του εθίμου διαρκούσε οκτώ μέρες, ενώ σήμερα περιορίζεται στις τρεις. Την παραμονή της γιορτής των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης οι αναστενάρηδες συγκεντρώνονται μέσα στο κονάκι για να προετοιμαστούν με την αγρυπνία.

Οπως εξηγεί ο κ. Γκιριζιώτης, «το κονάκι στο οποίο γίνεται ο εορτασμός, που περιλαμβάνει χορούς και ασπασμό των εικόνων πριν βγουν στο χωράφι για να ανάψουν τη φωτιά, έχει χτιστεί δίπλα στο σπίτι του κ. Τάσου. Μέχρι όμως να χτιστεί το κονάκι του Λαγκαδά ο εορτασμός γινόταν στο σπίτι του».

Οσο για την πυροβασία, ο ίδιος δηλώνει πως «όλα ξεκινούν από το μυαλό, έρχεται η στιγμή που νιώθεις έτοιμος να το κάνεις, το σώμα σου και το μυαλό σου είναι συνυφασμένα στην ιδέα αυτή και επομένως δεν νιώθεις πόνο».