Ευαίσθητες ισορροπίες

Μπορεί μια παράσταση κατά την οποία απαγγέλλονται αποσπάσματα από το βιβλίο ενός τρομοκράτη να μην ηρωοποιεί την τρομοκρατία; Υπάρχει χώρος για μια τέτοια παράσταση στο επίσημο πρόγραμμα του Εθνικού Θεάτρου; Τα παραπάνω ερωτήματα, σε διάφορες παραλλαγές και με διάφορες «μεταμφιέσεις», απασχόλησαν την εβδομάδα που πέρασε τον δημόσιο διάλογο. Αφορμή ήταν η «Iσορροπία του Nash» σε σκηνοθεσία Πηγής Δημητρακοπούλου, η οποία παρουσιάζεται στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου από τις 15 Ιανουαρίου. Από την περασμένη Δευτέρα, οπότε έγινε ευρύτερα γνωστό το περιεχόμενό της, απασχολεί πολύ περισσότερους από όσους ενδιαφέρονται για το πειραματικό θέατρο. Σύμφωνα με το πρόγραμμα, η παράσταση ρίχνει αυλαία απόψε.

Απορεί κανείς γιατί η συζήτηση δεν «άναψε» νωρίτερα. Η σκηνοθέτις και συγγραφέας περιέλαβε στο έργο της αναφορές σε μια σειρά από θέματα, που όποτε εμφανίζονται στη δημόσια σφαίρα προκαλείται θόρυβος. Αρχικά, ο τίτλος παραπέμπει στη θεωρία παιγνίων της στατιστικής, ακαδημαϊκή εμμονή του αμφιλεγόμενου πρώην υπουργού Οικονομικών Γιάνη Βαρουφάκη.

Και βεβαίως προκαλεί το ίδιο το κείμενο της παράστασης. Περιλαμβάνει αποσπάσματα από τα πρακτικά της δίκης της «17 Νοέμβρη» –ένα χαοτικό κείμενο εκατοντάδων χιλιάδων λέξεων, πολύ περισσότερο «θεατρικό» από όσο θα περίμενε κάποιος –και από το βιβλίο του Σάββα Ξηρού «Η μέρα εκείνη… 1560 ώρες στην εντατική. Μια μαρτυρία για το δικό μας Γκουαντάναμο». Στο τελευταίο, ο Ξηρός θεωρητικά εξιστορεί τις ημέρες που πέρασε στο «Τζάνειο» και στον «Ευαγγελισμό», καθώς και την προανάκρισή του εκεί. Τα παραπάνω συνέβησαν αφότου η βόμβα που επρόκειτο να αφήσει στο λιμάνι του Πειραιά εκπυρσοκρότησε πρόωρα στα χέρια του και οδήγησε τον ίδιο στην εντατική και τη «17 Νοέμβρη» προς την εξάρθρωσή της.

Σύμφωνα με το δελτίο Τύπου, η παράσταση επιχειρεί να σχολιάσει «τους αξιακούς κώδικες των ανθρώπων, τη Δικαιοσύνη και την τρομοκρατία στην πρόσφατη ελληνική Iστορία». Σύμφωνα με δήλωσή της, η σκηνοθέτις συνομίλησε πολλές φορές τηλεφωνικά με τον έγκλειστο στον Κορυδαλλό Ξηρό.

«Η πραγματική ιστορία της απόφασης του Σάββα Ξηρού, καθώς κρατείτο σε απομόνωση στον «Ευαγγελισμό», να καταδώσει κάποιους συντρόφους του στη «17 Νοέμβρη» και να προστατεύσει άλλους, θα γινόταν ένα συναρπαστικό θεατρικό έργο» σημειώνει ο Τζον Μπρέιντι Κίσλινγκ, πρώην διπλωμάτης των ΗΠΑ στην Αθήνα και συγγραφέας του βιβλίου «Greek Urban Warriors: Resistance & Terrorism, 1967-2014» («Ελληνες αντάρτες πόλεων: Αντίσταση και τρομοκρατία, 1967-2014», Lycabettus Press). Και συνεχίζει: «Δυστυχώς, το βιβλίο του «Η μέρα εκείνη…» δεν αφηγείται αυτή την ιστορία. Θα χρειαζόταν αξιοσημείωτη δεξιοτεχνία προκειμένου κάποιος να «αποστάξει» ένα ενδιαφέρον φιλοσοφικό δίδαγμα από τα γραπτά του Σάββα. Για επιστημονικούς λόγους, θα ήθελα να παρακολουθήσω την παράσταση, αλλά παραμένω επιφυλακτικός για το εάν το ποντάρισμα του Εθνικού Θεάτρου στην πρόκληση θα αποδώσει σε φρέσκες οπτικές για την τρομοκρατία, για τις ατομικές ελευθερίες ή για τον ίδιο τον Σάββα Ξηρό».

Πράγματι, το εν λόγω βιβλίο του Ξηρού, το οποίο εξέδωσε η σύζυγός του Αλίθια Ρομέρο το 2006, αν και κάνει σαφή τη θέση του ότι κατά την προανάκρισή του χρησιμοποιήθηκαν αθέμιτες μέθοδοι από τις Αρχές, διαβάζεται περισσότερο ως μονόλογος εν μέσω μιας παραίσθησης, παρά σαν οποιουδήποτε τύπου τεκμήριο. Ο Ξηρός, ανάμεσα στην αφήγησή του, εμπλέκει στιγμές από την, εκτός 17Ν, ζωή του, καθώς και άσχετα θέματα, όπως η απελευθέρωση της Ικαρίας από προγόνους του και η άποψή του για τον πόλεμο στο Ιράκ.

«Ο Σάββας Ξηρός είναι καταδικασμένος τρομοκράτης που εμπλέκεται σε 85 τρομοκρατικές ενέργειες σε διάστημα 17 ετών και όχι ήρωας» σημειώνει ο Γιώργος Κασιμέρης, καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Γουλβερχάμπτον με ειδίκευση σε θέματα πολιτικής βίας και τρομοκρατίας και συγγραφέας του «Ακραία φαινόμενα διαρκείας: Βία και τρομοκρατία στη Μεταπολίτευση» (εκδ. Καστανιώτη). Και συνεχίζει: «Πρέπει, όμως, κάποια στιγμή σαν κοινωνία να σταματήσουμε να αγνοούμε την ευρύτερη κουλτούρα της χώρας και τις πολιτικές και κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες που για δεκαετίες τώρα διευκολύνουν τη βία και την τρομοκρατία. Παραφράζοντας τον Ντοστογιέφσκι, είναι εύκολο να αποκηρύξεις τον παραβάτη, το δύσκολο είναι να τον κατανοήσεις. Βιβλία σαν το δικό μου και θεατρικές παραστάσεις όπως η εν λόγω επιχειρούν να κατανοήσουν και να προσφέρουν όχι άλλοθι και ηρωοποίηση στη βία και τους τρομοκράτες, αλλά απαντήσεις σε κρίσιμα ερωτήματα».

Ωστόσο, δεν συμφώνησαν όλοι με την άποψη του κ. Κασιμέρη. Εως τα μέσα της εβδομάδας οι αντιδράσεις ήταν πολλές και ηχηρές. Η ομάδα «Ως εδώ», που αποτελείται από συγγενείς των θυμάτων των ελλήνων τρομοκρατών, εξέδωσε ανακοίνωση που υποστηρίζει ότι «ο εξαγνισμός του κυρίου Ξηρού αποτελεί πλέον για κάποιους διαρκή και επίμονη προτεραιότητα» και «μεθοδεύεται με συστηματικό τρόπο», με στόχο «την απελευθέρωσή του όχι μόνο από τη φυλακή, αλλά και από το ένοχο στίγμα του δολοφόνου». Ο πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας Κυριάκος Μητσοτάκης, ο οποίος, όπως έγραψε στο Facebook, έχει βιώσει «μέσα στην ίδια μου την οικογένεια, τι σημαίνει να σου σκοτώνουν, άνανδροι δολοφόνοι, έναν άνθρωπο που αγαπάς με όλη σου την καρδιά», σημείωσε ότι «αναφαίρετη αρχή της Δημοκρατίας, το δικαίωμα στην έκφραση, αναφαίρετο δικαίωμα όλων μας, να κρίνουμε τον τρόπο έκφρασης του κεντρικού πολιτιστικού θεσμού της χώρας». Η πρεσβεία των ΗΠΑ στην Αθήνα ανάρτησε στο προφίλ της στο Τwitter: «Ενώ η τέχνη δεν πρέπει να λογοκρίνεται, ενωνόμαστε με το κίνημα «Ως εδώ» στο ερώτημα αν το Δημόσιο θα έπρεπε να χρηματοδοτεί την τέχνη ενός τρομοκράτη».

Είναι προφανές ότι εκείνο το οποίο προκαλεί αντιδράσεις δεν είναι η θεματολογία της παράστασης. Μόλις πριν από τρία χρόνια είχε παρουσιαστεί στην Αθήνα η παράσταση-περφόρμανς «Ulrike», βασισμένη στη ζωή και σε κείμενα της Ουλρίκε Μάινχοφ της γερμανικής τρομοκρατικής οργάνωσης RAF σε σκηνοθεσία Ακύλλα Καραζήση. Αντιστοίχως, είχε προβληθεί στις αίθουσες το 2003 το πολυβραβευμένο στο Φεστιβάλ Βενετίας «Καλημέρα, νύχτα» με θέμα την απαγωγή του Αλντο Μόρο από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες και την ίδια χρονιά το βραβευμένο στις Κάννες «Τα καλύτερά μας νιάτα» που ακολουθεί μια παρέα νεαρών Ιταλών επί πολλές δεκαετίες, των οποίων τη ζωή στιγματίζει η τρομοκρατία. Μόλις το 2010 βραβεύτηκε με Χρυσή Σφαίρα η μίνι σειρά «Carlos» με θέμα τη δράση και τη σύλληψη του «Τσακαλιού», ίσως του πιο διαβόητου εγκληματία που παρήγαγε η ακροαριστερή τρομοκρατία του Ψυχρού Πολέμου.

Εκείνο που μοιάζει να ενοχλεί στη συγκεκριμένη περίπτωση της «Ισορροπίας του Nash» είναι η ενδεχόμενη παρουσίαση τρομοκρατών ως συντρόφων που εξώκειλαν και όχι ως εγκληματιών. Η συζήτηση φουντώνει ακόμη περισσότερο όταν κάποιοι ισχυρίζονται ότι αυτό δεν αποτελεί μονάχα αντίληψη στην Ελλάδα του 2016, αλλά και ενός είδους κυβερνητική επιλογή∙ εξ ου και το ανέβασμα από το Εθνικό Θέατρο.

Δεν υπάρχει απόλυτη άποψη, ούτε «λύση» για το ζήτημα που έχει προκύψει. Είναι προφανές ότι όταν ένα θεατρικό έργο περιλαμβάνει αποσπάσματα του βιβλίου ενός τρομοκράτη τού προσφέρει ταυτοχρόνως προβολή. Οπως είναι προφανές ότι όταν τρομοκρατικές οργανώσεις δρουν περίπου ανενόχλητες επί δεκαετίες, εκμεταλλεύονται κοινωνικές αντιλήψεις, για τις οποίες η τέχνη μπορεί να ανοίξει τον διάλογο.

Το 2014, ο Γιώργος Μομφερράτος, γιος του δολοφονηθέντος από τη «17 Νοέμβρη» Νίκου Μομφερράτου και τότε υποψήφιος ευρωβουλευτής με τη Νέα Δημοκρατία, δημοσίευσε ένα εξαιρετικά γενναίο άρθρο με τίτλο «Δύο άδικα δεν κάνουν ένα δίκιο» («Η Καθημερινή», 04.05.2014). Παρατίθεται ένα απόσπασμα αντί επιλόγου: «Αν είμαστε πλέον ώριμοι να αντιμετωπίσουμε ως κοινωνία το φαινόμενο της τρομοκρατίας, θα πρέπει πρώτα απ’ όλα να αναλάβουμε τις δικές μας ευθύνες. Ευθύνες ότι τους αναθέσαμε την ικανοποίηση ενός φαντασιακού αισθήματος δικαιοσύνης, ότι δεν κάναμε όσα έπρεπε για να καλύψουμε ικανοποιητικά το υφιστάμενο όντως έλλειμμα δικαιοσύνης στη χώρα μας. Θα πρέπει να μπορούμε κάποτε να πούμε, για τη 17Ν και την τρομοκρατία γενικότερα, ότι το δικό τους άδικο δεν σημαίνει πως εμείς έχουμε δίκιο».

Τέχνη και τρομοκρατία

2003
Buongiorno, notte – Καλημέρα, νύχτα

Η ταινία του Μάρκο Μπελόκιο ασχολείται με την απαγωγή του ιταλού πρωθυπουργού Αλντο Μόρο το 1978 μέσα από τα μάτια μιας κοπέλας, της Κιάρα, που είναι μέλος των Ερυθρών Ταξιαρχιών. Η Κιάρα ζει μια φυσιολογική ζωή πέρα από τα καθήκοντά της στην τρομοκρατική οργάνωση και νιώθει τύψεις για τον επερχόμενο θάνατο του πολιτικού.

2003
La meglio gioventù – Τα καλύτερά μας νιάτα

Η ταινία περιγράφει τη ζωή μιας εξαμελούς ιταλικής οικογένειας από τις αρχές της δεκαετίας του ’60 μέχρι τις αρχές των 00s. Μέσα από το πρίσμα των πολιτικών εξελίξεων και των διαφορετικών χαρακτήρων των δύο αγοριών, εμφανίζεται και πάλι η σχέση της τρομοκρατίας των Ερυθρών Ταξιαρχιών με τη μέση ιταλική οικογένεια.

2008
Το σύμπλεγμα Baader Meinhof

Το φιλμ καταγράφει τη δράση των Αντρέας Μπάαντερ και της Ουλρίκε Μάινχοφ και της τρομοκρατικής οργάνωσης RAF, στη Γερμανία της δεκαετίας του ’70, από τη γνωριμία τους, τη σύσταση της οργάνωσης και τον θάνατό τους στα λευκά κελιά των γερμανικών φυλακών.

2010
Carlos

Η ζωή και η δράση του γεννημένου στη Βενεζουέλα Ιλιτς Ραμίρεζ Σάντσεζ, του πιο διαβόητου τρομοκράτη στον κόσμο, γνωστού με το όνομα «Κάρλος το Τσακάλι». Πρόκειται για συμπύκνωση μιας εξαιρετικής τηλεοπτικής σειράς που βραβεύτηκε με Χρυσή Σφαίρα ως καλύτερη μίνι σειρά και ήταν υποψήφια για δύο βραβεία Emmy.

2013
Ulrike

Το θεατρικό αποτελεί ένα ψηφιδωτό γύρω από το πρόσωπο της Γερμανίδας Ουλρίκε Μάινχοφ και της τρομοκρατικής οργάνωσης RAF μέσα από εικόνες, σημειώσεις και μουσικές. Σε σκηνοθεσία Ακύλλα Καραζήση.