ΜΕ ΚΑΛΑΜΠΟΚΙ γέμισε πρόσφατα το γραφείο του νομάρχη Λάρισας, καθώς πέντε βιοκαλλιεργητές-οικολόγοι επέλεξαν να διαμαρτυρηθούν με αυτόν τον τρόπο για την πειραματική καλλιέργεια γενετικά τροποποιημένου βάμβακος και καλαμποκιού στον Θεσσαλικό κάμπο.
Το παραπάνω γεγονός δεν είναι μεμονωμένο. Οι περισσότεροι από εμάς θυμούνται ακόμη τις διαμαρτυρίες μελών της οργάνωσης Greenpeace στα τέλη του περασμένου χρόνου προκειμένου να αποτραπεί η εισαγωγή γενετικά τροποποιημένης σόγιας στη χώρα μας. Σύμφωνα με πρόσφατα επίσημα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Ενωσης, οι Ελληνες είναι ανάμεσα στους Ευρωπαίους που εμπιστεύονται λιγότερο τα προϊόντα της βιοτεχνολογίας, όπως π.χ. το εν λόγω καλαμπόκι. Ταυτόχρονα είναι ανάμεσα σε εκείνους που γνωρίζουν τα λιγότερα για αυτήν. Και αν ανατρέξει κανείς σε παλαιότερα στοιχεία της ΕΕ, θα διαπιστώσει ότι η κακή εντύπωση των Ελλήνων για τη βιοτεχνολογία είναι πρόσφατη, ενώ η άγνοιά τους για αυτήν… μόνιμη!
* Τι είναι η βιοτεχνολογία;
Η άγνοια και ο φόβος πάνε συχνά μαζί και, απ’ ό,τι φαίνεται, το ίδιο ισχύει και για την περίπτωση της βιοτεχνολογίας. Τι είναι λοιπόν η βιοτεχνολογία; Γιατί φοβίζει τόσο πολύ; Και είναι δικαιολογημένοι οι φόβοι μας για αυτήν;
Ανατρέχοντας κανείς σε εγχειρίδια θα ανακαλύψει μια πλειάδα ορισμών για τη βιοτεχνολογία. Ισως όμως ο πληρέστερος να δόθηκε από τον γάλλο υπουργό Εσωτερικών Ζαν-Πιερ Σεβενεμάν, ότι «βιοτεχνολογία είναι κάθε προσπάθεια για την αξιοποίηση της βιομάζας» (όλων των ζωντανών οργανισμών). Ετσι, η παραγωγή κρασιού ή τυριού, διαδικασίες κατά τις οποίες αξιοποιείται η δράση μικροοργανισμών, αποτελούν πρώιμες εκφάνσεις της κλασικής βιοτεχνολογίας.
Η μοντέρνα βιοτεχνολογία αποτελεί φυσικό τέκνο της βιολογίας και μεγάλωσε μαζί της. Προέκυψε από τη σταδιακή συσσώρευση γνώσεων κυρίως στους τομείς της γενετικής και της μοριακής βιολογίας και περικλείει όλες τις τεχνολογικές εφαρμογές οι οποίες βασίστηκαν στις γνώσεις αυτές. Από τα πρώτα επιτεύγματα της βιοτεχνολογίας υπήρξε η παραγωγή ανθρώπινης ινσουλίνης από μικροοργανισμούς ύστερα από μεταφορά του αντίστοιχου ανθρώπινου γονιδίου σε αυτούς το 1973. Η ινσουλίνη αυτή αντικατέστησε τη χοιρεία ινσουλίνη η οποία χρησιμοποιείτο ως τότε και συνετέλεσε στο να υπάρχει επάρκεια του φαρμάκου και μάλιστα με φθηνότερη τιμή. Από τότε οι εφαρμογές της βιοτεχνολογίας πληθαίνουν συνεχώς και σε όλο και περισσότερους τομείς. Από την ιατρική και τη φαρμακοβιομηχανία ως τη γεωργία και τη βιομηχανία τροφίμων τα προϊόντα της βιοτεχνολογίας είναι πανταχού παρόντα.
Σε τι ακριβώς αναφερόμαστε όμως όταν μιλάμε για τα προϊόντα της βιοτεχνολογίας; Σύμφωνα με τον καθηγητή Γενετικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Αθανάσιο Τσαυτάρη, «πρόκειται για προϊόντα τα οποία έχουν προκύψει ύστερα από την ελεγχόμενη επέμβασή μας στο γενετικό υλικό μικροοργανισμών, φυτών ή ζώων». Επέμβαση στο γενετικό υλικό συνιστά η προσθήκη ή η αφαίρεση γονιδίων, όπως η μεταφορά ανθρωπίνων γονιδίων σε μικροοργανισμούς ή ζώα για την παραγωγή ανθρωπίνων πρωτεϊνών από αυτά ή η εισαγωγή γονιδίων στα φυτά με στόχο την απόκτηση ανθεκτικότητας σε ασθένειες. Στις πρόσφατες εξελίξεις της βιοτεχνολογίας περιλαμβάνεται και η επέμβαση στο ανθρώπινο γενετικό υλικό (γονιδιακή θεραπεία) προκειμένου να θεραπευθούν γενετικές ασθένειες.
* Η περίπτωση της Λάρισας
Τι είναι όμως το καλαμπόκι της Λάρισας; Είναι ένα καλαμπόκι στο γενετικό υλικό του οποίου έχει προστεθεί ένα γονίδιο ανθεκτικότητας στα λεπιδόπτερα έντομα. Με άλλα λόγια, πρόκειται για ένα καλαμπόκι το οποίο δεν χρειάζεται εντομοκτόνα. Το γονίδιο ανθεκτικότητας στα λεπιδόπτερα έντομα έχει προέλθει από έναν μικροοργανισμό, τον Bacillus thuringiensis, και κωδικοποιεί για μια πρωτεΐνη η οποία σκοτώνει τα έντομα αυτά. Το καλαμπόκι αυτό έχει δημιουργηθεί στα εργαστήρια της εταιρείας Αγκρέβο, η οποία έλαβε την άδεια να το καλλιεργήσει πειραματικά στον Θεσσαλικό κάμπο. Σύμφωνα με τις οδηγίες της ΕΕ, ο όρος «πειραματικά» σημαίνει ότι το καλαμπόκι θα φυτευθεί μόνο σε δύο γραμμές των 20 μέτρων, ότι δεν θα υπάρχουν άλλα καλαμπόκια σε απόσταση μικρότερη των 400 μέτρων και ότι το παραγόμενο από τη φυτεία προϊόν δεν θα δοθεί στην κατανάλωση. Οι πρωτεΐνες, τα χημικά και οι αλλεργίες
ΕΝΑ ΦΥΤΟ το οποίο διαθέτει ενδογενή εντομοκτόνο ικανότητα (και μάλιστα για έντομα τα οποία καταστρέφουν κάθε χρόνο τις ελληνικές σοδειές, ενώ ταυτόχρονα δεν επηρεάζει τα ωφέλιμα έντομα) δείχνει πλεονεκτικό έναντι των άλλων φυτών τόσο για τον παραγωγό ο οποίος δεν θα επιβαρυνθεί με εντομοκτόνα φάρμακα όσο και για τον καταναλωτή ο οποίος δεν θα καταναλώσει τα υπολείμματα των φαρμάκων αυτών. Ποιοι είναι λοιπόν οι λόγοι για τους οποίους αντιδρούν οι βιοκαλλιεργητές-οικολόγοι;
Δύο είναι οι βασικοί λόγοι αντίδρασης: η πιθανότητα η νέα πρωτεΐνη η οποία περιλαμβάνεται πια στο φυτό να δημιουργήσει νέες αλλεργίες στους ανθρώπους που θα καταναλώσουν το καλαμπόκι αν η καλλιέργειά του γίνει ευρύτερη· και η πιθανότητα τα έντομα να αποκτήσουν ανθεκτικότητα στη συγκεκριμένη πρωτεΐνη έτσι ώστε και το γενετικά τροποποιημένο καλαμπόκι να είναι εκ νέου ευάλωτο σε αυτά, αλλά και το εντομοκτόνο ΒΤ, το οποίο δεν είναι τίποτε άλλο από τον Bacillus thuringiensis σε σκόνη και το οποίο χρησιμοποιείται ευρέως, να είναι πλέον ανενεργό.
Σύμφωνα με τον κ. Τσαυτάρη, ο πρώτος λόγος αντίδρασης είναι μάλλον υπερβολικός, ενώ ο δεύτερος δεν στερείται επιστημονικής βάσης. Ειδικότερα ο καθηγητής δήλωσε: «Το ΒΤ έχει χρησιμοποιηθεί ως εντομοκτόνο για περισσότερα από 20 χρόνια στη χώρα μας στις λεγόμενες οικολογικές καλλιέργειες. Και ως εντομοκτόνο το ΒΤ είναι πράγματι ασφαλέστερο από άλλα τα οποία έχουν ως βάση πετροχημικά προϊόντα. Αν σκεφθείτε πως το εντομοκτόνο αυτό δεν είναι παρά ολόκληρος ο μικροοργανισμός από τον οποίο ελήφθη το γονίδιο (αποξηραμένος και κονιορτοποιημένος), αντιλαμβάνεσθε ότι ο έλληνας καταναλωτής (και μάλιστα των οικολογικών τροφών) έχει φάει και τις 3.000 πρωτεΐνες του οργανισμού αυτού! Αν λοιπόν επρόκειτο να αναπτύξει αλλεργίες εξαιτίας της χρήσης του μικροοργανισμού, θα τις είχε ήδη αναπτύξει. Η πιθανότητα λοιπόν να αναπτύξει τώρα αλλεργίες στη μία και μοναδική η οποία έχει εισαχθεί στο γενετικά τροποποιημένο καλαμπόκι είναι πολύ μικρή».
Η πιθανότητα ωστόσο τα έντομα να αναπτύξουν ανθεκτικότητα στην εντομοκτόνο δράση του γονιδίου και κατά συνέπειαν να αχρηστεύσουν και το ΒΤ ως εντομοκτόνο δεν είναι μικρή. Οπως εξηγεί ο κ. Τσαυτάρης, «αν υποτεθεί ότι γίνεται ευρεία χρήση του γενετικά τροποποιημένου αυτού καλαμποκιού, τα περισσότερα έντομα που θα το καταναλώσουν θα πεθάνουν. Αν κάποια από αυτά όμως φέρουν μια μετάλλαξη η οποία τα καθιστά άτρωτα στην εντομοκτόνο δράση της πρωτεΐνης, θα επιζήσουν και θα αποτελέσουν τους γονείς για την επόμενη γενιά εντόμων τα οποία θα είναι όλα άτρωτα. Για τον λόγο αυτόν έχει προβλεφθεί στις κοινοτικές οδηγίες η εφαρμογή της μεθόδου η οποία φέρει το όνομα «καταφύγια προσφύγων». Στην πράξη αυτό που πρόκειται να γίνει είναι να τοποθετείται σε κάθε ποσότητα σπόρου γενετικά τροποποιημένου φυτού και μια μικρή ποσότητα (5%) κανονικού φυτού. Ετσι, σε κάθε χωράφι το 5% των φυτών θα μπορεί να φαγωθεί από τα έντομα, να λειτουργήσει δηλαδή σαν καταφύγιο για τα ευαίσθητα έντομα τα οποία θα διατηρούνται ζωντανά. Αυτό θα έχει συνέπεια τα άτρωτα στην εντομοκτόνο δράση του γονιδίου έντομα να παραμένουν μειονότητα στον συνολικό πληθυσμό των εντόμων».
Φυσικά το μεγάλο ερώτημα είναι αν θα τηρηθούν οι κοινοτικές οδηγίες. Αξίζει να σημειωθεί ότι η εταιρεία έχει προσφερθεί να συσκευάζει τους σπόρους του γενετικά τροποποιημένου καλαμποκιού με 5% μη τροποποιημένο καλαμπόκι. Θα δεχθούν οι γεωργοί να δώσουν το 5% της παραγωγής τους βορά στα έντομα ώστε να διασωθεί η τάξη του οικοσυστήματος; Ο κ. Τσαυτάρης είναι κατηγορηματικός: «Η ιδέα αυτή δεν είναι καινούργια και δεν αφορά μόνο προβλήματα που προκύπτουν από τα βιοτεχνολογικά προϊόντα. Αν, για παράδειγμα, από παλαιά αφήναμε δύο σειρές σε κάθε χωράφι αψέκαστες, θα είχαμε προλάβει την ανάπτυξη από τα έντομα μεγάλης ανθεκτικότητας στα εντομοκτόνα. Πιστεύω πως η ενημέρωση θα δώσει τη λύση στο πρόβλημα. Για τον λόγο αυτόν άλλωστε εκτιμώ ότι αντιδράσεις όπως αυτή στη Λάρισα, αν και υπερβολικές, δεν είναι χωρίς σημασία. Δίνουν το έναυσμα για εγρήγορση και για εκπαίδευση του ευρύτερου πληθυσμού». Ημερίδα στους Δελφούς
Η ΤΑΧΕΙΑ πρόοδος και ανάπτυξη της βιοτεχνολογίας δημιουργεί τριβές και αμφισβητήσεις σε κοινωνικό, ηθικό, νομικό, ακόμη και πολιτιστικό επίπεδο. Οι επιστήμονες και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης καλούνται πια να συμβάλουν σε έναν εξαιρετικά δύσκολο ρόλο: στην απλοποίηση της πληροφορίας και στην εκτόνωσή της από συναισθηματισμούς και εμπάθειες. Η διοργάνωση από το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών της ημερίδας «Βιοτεχνολογία και ελληνικό κοινό» με αντικείμενο την κοινοποίηση αυτών των θεμάτων στον Τύπο και στο ευρύτερο κοινό φιλοδοξεί να είναι μία από τις πρώτες προσπάθειες για τη δημιουργία ενός διαλόγου πάνω στο θέμα της βιοτεχνολογίας. Οι έλληνες και οι ξένοι καλεσμένοι θα αναπτύξουν ζητήματα νομοθεσίας, βιοηθικής και κοινωνικής αποδοχής της νέας τεχνολογίας. Στη συζήτηση με συντονιστή τον κ. Γιώργο Σακελλάρη, ερευνητή στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών θα συμμετέχουν, μεταξύ άλλων, ως κύριοι ομιλητές ο κ. John Durant, διευθυντής του Μουσείου Επιστημών του Λονδίνου, και οι καθηγητές της London School of Economics κκ. George Gaskell και Martin Baker. Η ημερίδα θα πραγματοποιηθεί την 1η Νοεμβρίου (9 π.μ.-5 μ.μ.) στο Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών.
