Ηλιε μου, άσπονδε φίλε μου!

Πολλοί τον μισούν όταν ­ όπως αυτόν τον μήνα ­ καίει, αλλά όλοι τον θεωρούν δεδομένο. Στην πραγματικότητα είναι ένας άγνωστος που κάποτε θα σβήσει

Αν υπήρχε Κόλαση, θα έμοιαζε παραδόξως με τον μοναδικό ζωοδότη πλανήτη, τον Ηλιο. «Μια Κόλαση από υδρογόνο και ήλιον» τον χαρακτήρισε ο αστρονόμος Καρλ Σέιγκαν. Το αστέρι που ρυθμίζει τη ζωή στη Γη, που φωτίζει και ζεσταίνει και που εγγυάται ότι η ημέρα θα διαδεχθεί τη νύχτα και το καλοκαίρι τον χειμώνα, περιβάλλεται από μυστήρια που μόλις πρόσφατα οι επιστήμονες έχουν αρχίσει να ξεδιαλύνουν.

Παρά τη φαινομενική σταθερότητά του, δεν είναι ένα σταθερό σώμα ούτε έχει σταθερή λειτουργία. Στην πραγματικότητα ο Ηλιος είναι μια τεράστια μπάλα από αέριο, στης οποίας τον πυρήνα η θερμοκρασία φθάνει τους 15 εκατ. βαθμούς Κελσίου ενώ στην επιφάνειά της είναι πολύ πιο «ευχάριστη» ­ μόνον 6.000 βαθμοί. Αλλά σύμφωνα με την πιο πρόσφατη ανακάλυψη σχετικά με το μυστηριώδες αυτό αστέρι, στην κορόνα του, δηλαδή στο εξωτερικό άκρο της ατμόσφαιράς του, η θερμοκρασία είναι 1 εκατ. βαθμοί. Πώς γίνεται η επιφάνεια να είναι πιο κρύα από την κορόνα; Η απάντηση δεν έχει δοθεί ακόμη.

Αν και οι άνθρωποι έχουν την τάση να πιστεύουν το αντίθετο, ο Ηλιος δεν είναι παρά μια μετριότητα, παρόμοιος με εκατομμύρια άλλα αστέρια στο Σύμπαν. Είναι ωστόσο μια υπερφυσική μηχανή παραγωγής ενέργειας. Κάθε τετραγωνικό εκατοστό της επιφάνειάς του εκπέμπει φως ίσο με μια λάμπα 6.000 Watt ενώ, αν μπορούσε να συγκεντρωθεί η συνολική ενέργεια που παράγει σε ένα δευτερόλεπτο, θα κάλυπτε τις ανάγκες των ΗΠΑ για τα επόμενα 9 εκατ. χρόνια.

Ο πυρήνας του είναι ένα τεράστιο εργοστάσιο όπου τήκονται άτομα υδρογόνου και παράγονται ενέργεια και ήλιον. Ο πυρήνας είναι τόσο πυκνός ώστε η ενέργεια που απελευθερώνεται εκεί χρειάζεται περίπου 50 εκατ. χρόνια για να φθάσει στην επιφάνεια. Αν δηλαδή ο Ηλιος σταματούσε να παράγει ενέργεια σήμερα, οι επιπτώσεις θα γίνονταν αισθητές στη Γη σε 50 εκατ. χρόνια.

Περιοδικά, κηλίδες εμφανίζονται στην επιφάνεια του Ηλίου και οι πιο μεγάλες από αυτές φαίνονται ακόμη και με γυμνό μάτι. Οι κηλίδες δεν είναι παρά ζώνες κατά 2.000 βαθμούς Κελσίου πιο κρύες από το υπόλοιπο της επιφάνειας. Η ύπαρξή τους ήταν γνωστή από τις αρχές του 17ου αιώνα χάρη στον Γαλιλαίο αλλά μόνο πρόσφατα επιβεβαιώθηκε ότι δεν εμφανίζονται στην τύχη ­ ακολουθούν κύκλους ύφεσης-έξαρσης διάρκειας περίπου 11 ετών.

Υπάρχουν όμως και εποχές κατά τις οποίες διαταράσσεται ο 11ετής κύκλος και περνούν δεκαετίες ολόκληρες χωρίς να εμφανισθούν κηλίδες ή άλλες ηλιακές δραστηριότητες (π.χ. εκρήξεις). Μια τέτοια περίοδος ήταν μεταξύ του 1654 και του 1715 και συνέπεσε με την αποκαλούμενη «Μικρή Εποχή των Παγετώνων» όταν η μέση θερμοκρασία της Γης μειώθηκε κατά δύο βαθμούς Κελσίου, αρκετούς για να προκαλέσουν χάος στο κλίμα και στις σοδειές.

Επειδή όμως οι κοσμικοί ρυθμοί είναι πολύ πιο αργοί από τους γήινους, η χρονική περίοδος κατά την οποία μελετάμε τον Ηλιο με επιστημονική αξιοπιστία είναι υπερβολικά μικρή για να βγάλουμε απόλυτα συμπεράσματα. Δεν γνωρίζουμε λ.χ. αν εκτός από τους 11ετείς κύκλους υπάρχουν και άλλοι με διαφορετική περιοδικότητα. Το μόνο που ξέρουμε είναι ότι το περασμένο καλοκαίρι η ηλιακή δραστηριότητα άρχισε να αυξάνεται και, σύμφωνα με τον 11ετή κύκλο, θα φθάσει στο απόγειό της σε τέσσερα χρόνια.

Σήμερα ο Ηλιος βρίσκεται υπό στενή παρακολούθηση. Ο δορυφόρος Soho, που εκτοξεύθηκε τον Δεκέμβριο του 1995, έχει πάρει τη θέση του ­ 1,5 εκατ. χλμ. από τη Γη και 148 εκατ. χλμ. από τον Ηλιο ­ με σκοπό να μας μάθει περισσότερα για το άγνωστο αστέρι, ενώ το διαστημικό όχημα εξερεύνησης Ulysses, λόγω της μοναδικής τροχιάς του (κάθετη με εκείνη της Γης), θα μελετήσει για πρώτη φορά τον βόρειο και τον νότιο πόλο του Ηλίου.

Η NASA ελπίζει ότι το τελευταίο της διαστημόπλοιο, το Trace, που εκτοξεύθηκε τον περασμένο Απρίλιο, θα βοηθήσει στην πρόβλεψη των μαγνητικών καταιγίδων που προκαλούνται από τον Ηλιο. Περίπου μία φορά την ημέρα η ηλιακή ατμόσφαιρα εκσφενδονίζει τεράστια σύννεφα φορτισμένων σωματιδίων. Αν αυτά κατευθυνθούν προς τη Γη, προκαλούν βίαιες μαγνητικές καταιγίδες στην ανώτατη ατμόσφαιρα οι οποίες διαταράσσουν τις επικοινωνίες, το ηλεκτρικό δίκτυο και την τροχιά των δορυφόρων.

Η Ευρωπαϊκή Διαστημική Υπηρεσία σκέφτεται να επενδύσει στο Solar Orbiter, ένα νέο διαστημόπλοιο που θα πλησιάσει τον Ηλιο στα 12 εκατ. χλμ. Η NASA όμως υπολογίζει ότι το 2007 θα μπορέσει να εκτοξεύσει ένα διαστημικό όχημα εξερεύνησης που θα μπει σε τροχιά 2 εκατ. χλμ. από την επιφάνεια του Ηλίου.

Το τελευταίο καλοκαίρι

Η αντίστροφη μέτρηση προς το τελευταίο καλοκαίρι στη Γη έχει μάλλον αρχίσει. Περίπου το μισό υδρογόνο του πυρήνα του Ηλίου έχει ήδη καταναλωθεί τα τελευταία 4,5 δισ. χρόνια και δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε γι’ αυτό. Ο Ηλιος απλώς γερνά.

Οπως κάθε αστέρι, ο Ηλιος βρίσκεται σε μια λεπτή ισορροπία. Η βαρύτητά του τραβά προς τα μέσα και αν δρούσε μόνη της ο Ηλιος θα συρρικνωνόταν σε μια υπέρπυκνη μπάλα. Αυτό δεν συμβαίνει γιατί υπάρχει μια άλλη δύναμη που σπρώχνει προς τα έξω: στην καρδιά του η πυρηνική σύντηξη απελευθερώνει τεράστιες ποσότητες ενέργειας οι οποίες προσπαθούν να κάνουν τον Ηλιο να εκραγεί. Ευτυχώς οι δύο δυνάμεις βρίσκονται σε ισορροπία.

Κάποια στιγμή ο Ηλιος θα καταναλώσει όλο το υδρογόνο του πυρήνα του και η ισορροπία θα διαταραχθεί. Ο πυρήνας θα καταρρεύσει λόγω της ίδιας του της βαρύτητας και θα αρχίσει η τήξη του υδρογόνου του εξωτερικού φλοιού. Αυτό θα κάνει τον Ηλιο να διογκωθεί και να πάρει κοκκινωπό χρώμα.

Δύο δισεκατομμύρια χρόνια αργότερα, όταν ο Ηλιος από αστέρι θα έχει γίνει «κόκκινος γίγαντας», θα έχει ήδη καταπιεί τον Ερμή και την Αφροδίτη και θα πλησιάζει τη σημερινή τροχιά της Γης. Ωστόσο ως τότε θα έχει χάσει περισσότερο από το ένα τέταρτο της μάζας του, έτσι η Γη θα αισθάνεται λιγότερο τη βαρυτική έλξη του και θα κινείται σε μακρότερη τροχιά από τη σημερινή.

Παρ’ ότι οι επιστήμονες δεν μπορούν να είναι σίγουροι ότι η Γη δεν θα έχει την τύχη του Ερμή και της Αφροδίτης, ο πλανήτης μας θα υποφέρει αναμφίβολα από άλλα προβλήματα. Η θερμοκρασία του θα έχει αυξηθεί κατά 100 βαθμούς και όλες οι θάλασσες θα έχουν προ πολλού εξατμισθεί.

Σε άλλα 250 εκατ. χρόνια ο Ηλιος θα έχει γίνει 100 φορές μεγαλύτερος απ’ όσο είναι σήμερα και 500 φορές πιο φωτεινός. Από τη Γη, που θα λιώνει και θα έχει μετατραπεί σε μια θάλασσα από λάβα, ο Ηλιος θα φαίνεται σαν να πιάνει σχεδόν τον μισό ουρανό. Αλλά το φαινόμενο που θα εξαφανίσει τη ζωή στον δικό μας πλανήτη θα γεννήσει κατά πάσα πιθανότητα ζωή σε άλλους. Εξι δισεκατομμύρια χρόνια από σήμερα, η διόγκωση του Ηλίου θα φέρει την άνοιξη στον παγωμένο Τιτάνα, το μεγαλύτερο φεγγάρι του Κρόνου, και στην Ευρώπη, ένα από τα φεγγάρια του Δία.

Αλλά η ζωή που ίσως εμφανισθεί σε εκείνους τους πλανήτες θα πρέπει να βιαστεί. Σύντομα (σε μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια) την άνοιξη θα διαδεχθεί ένα καυτό καλοκαίρι καθώς ο κόκκινος γίγαντας θα φθάνει στο απόγειό του και θα καταναλώνει απεγνωσμένα οτιδήποτε για να τροφοδοτεί την πυρηνική σύντηξη. Ηδη θα τρώει το ήλιον του εξωτερικού φλοιού του και θα λάμπει χίλιες φορές πιο δυνατά από σήμερα. Κατόπιν θα έλθει η σειρά των πιο βαριών στοιχείων και καθώς θα τα καταναλώνει θα λάμπει 4.000 φορές περισσότερο από σήμερα.

Αυτό θα είναι το τελευταίο καλοκαίρι. Γιατί σε 7,5 δισ. χρόνια από σήμερα ο Ηλιος θα ιονίσει τα αέρια και τη σκόνη που θα κολυμπούν στο Διάστημα και το ηλιακό μας σύστημα θα μετατραπεί σε πλανητικό νεφέλωμα με υπέροχα χρώματα για να απολαύσει ο υπόλοιπος γαλαξίας. Το μακρότερο και πιο ζεστό καλοκαίρι θα έχει τελειώσει και ο Ηλιος θα γίνει ένας πεθαμένος «άσπρος νάνος». Ενας ατέλειωτος χειμώνας θα ξεκινά καθώς ο άσπρος νάνος θα κρυώνει για να απομείνει ένας «μαύρος νάνος» με τις στάχτες των πλανητών να κολυμπούν γύρω του.

Μαύροι ή άσπροι;

Ο ήλιος έχει προστεθεί στη μακρά λίστα των απαγορευμένων απολαύσεων μαζί με τα λίπη, τη ζάχαρη, τα οινοπνευματώδη και το τσιγάρο. Κάθε ημέρα πληροφορούμαστε ποιες ώρες είναι πιο ασφαλείς για να εκτεθούμε στις αχτίδες του και πόσο, γεγονός που προσδίδει στην ηλιοθεραπεία μια αποστειρωμένη ιδιότητα σαν να πρόκειται για ιατρική αγωγή. Σε σημείο που πολλοί θα ισχυρίζονταν ότι κάτι δεν πάει καλά με μια κοινωνία που δίνει έμφαση στους κινδύνους αυτού που χαρίζει τη ζωή.

Πρώτη η Κοκό Σανέλ κατέλυσε, τη δεκαετία του ’20, το ταμπού αιώνων με το μαύρισμα. Στη Σανέλ άρεσε να περνάει τα καλοκαίρια της λιαζόμενη στη Νότια Γαλλία. Αυτό βεβαίως μαύριζε το δέρμα της και, για να νομιμοποιήσει την ανήκουστη για τα δεδομένα της εποχής συνήθειά της, δήλωσε ότι το μαύρισμα ήταν της μόδας.

Εκτοτε ο κόσμος απέκτησε μια ξένοιαστη σχέση με τον ήλιο. Σήμερα έχει μια βεβιασμένη. Να μαυρίσει κανείς ή να μη μαυρίσει; Το μαύρισμα υπονοεί εκπρόσωπο της αργόσχολης μπουρζουαζίας ή μέλος της εργατικής τάξης που μοχθεί στην ύπαιθρο; Αλλά και το μη μαύρισμα παραπέμπει σε βικτωριανό σικ ή σε αρρωστημένη αντικοινωνικότητα; Το να προσπαθείς να αποφύγεις τον ήλιο στην Ελλάδα είναι μάταιο, σαν να προσπαθείς να αποφύγεις το χιόνι στη Λαπωνία, ή είναι μια σοφή επένδυση για τη μελλοντική υγεία; Και πώς διαφυλάσσεται η μελλοντική σωματική υγεία όταν διαταράσσεται (με τον αυστηρό περιορισμό των απολαύσεων) η σημερινή ψυχική;

Τη στιγμή που οι μεν κάθονται μέσα, στον ανακυκλούμενο αέρα του κλιματισμού, και απολαμβάνουν τηλεοπτικές ή έντυπες προειδοποιήσεις για τους κινδύνους της ακτινοβολίας, οι δε βγαίνουν έξω και χαίρονται τα αγαθά της λιακάδας: ο ήλιος αυξάνει τη σεξουαλικότητα γιατί διεγείρει την επίφυση ώστε να παράγει περισσότερες ορμόνες (εξ ου και το στερεότυπο των φλογερών Μεσογειακών ή Βραζιλιανών)· αυξάνει την παραγωγή σεροτονίνης που καταπολεμά την κατάθλιψη· και είναι μια από τις κύριες πηγές βιταμίνης D.

Από την άλλη πλευρά, πολλοί υποστηρίζουν ότι οι δερματολόγοι αφιερώνουν σήμερα τόσο πολύ χρόνο για να κάνουν βιοψίες λόγω των ατελείωτων ωρών που ξοδεύτηκαν στην ηλιοθεραπεία τις δεκαετίες του ’60 και του ’70. Ο ήλιος ­ οι ακτίνες UVB ειδικότερα ­, λένε, αυξάνει τις πιθανότητες για καρκίνο και γήρανση του δέρματος, μειώνει την αποτελεσματικότητα του ανοσοποιητικού συστήματος και προκαλεί προβλήματα στα μάτια.

Η τρύπα του όζοντος κάνει τα πράγματα χειρότερα. Το όζον της στρατόσφαιρας (17-27 χλμ. από την επιφάνεια της Γης) λειτουργεί σαν ασπίδα προστασίας του πλανήτη μας από την καταστρεπτική υπεριώδη ακτινοβολία. Αλλά δεν είναι μόνον η τρύπα που εμφανίζεται πάνω από την Ανταρκτική από τον Αύγουστο ως τα τέλη Νοεμβρίου κάθε χρόνο. Είναι και η γενικότερη μείωση του όζοντος στην ατμόσφαιρα (περισσότερο στην Αυστραλία και στη Νέα Ζηλανδία παρά στα αντίστοιχα γεωγραφικά πλάτη του βορείου ημισφαίριου).

Ως το έτος 2000 η παγκόσμια μείωση του όζοντος θα έχει φθάσει το 6% το καλοκαίρι και το 10% τον χειμώνα, προειδοποιεί η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Αλλαγή του Κλίματος (IPCC) του ΟΗΕ. Και, σύμφωνα με την αμερικανική Υπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος (ΕΡΑ), κάθε μείωση της τάξεως του 1% στο όζον αυξάνει την υπεριώδη ακτινοβολία κατά 1,5%-2%. Ωστόσο το Πρόγραμμα για το Περιβάλλον του ΟΗΕ (UNEP) αναμένει ότι, λόγω των μέτρων που έχουν ληφθεί, το στρώμα του όζοντος θα επιστρέψει στα κανονικά επίπεδά του στα μέσα του επόμενου αιώνα.

Στις αρχαίες μυθολογίες

Ο θεός-ήλιος ήταν παρών σε όλες σχεδόν τις αρχαίες μυθολογίες. Ρα και Ατών για τους Αιγυπτίους, Ηλιος για τους Ελληνες, Σαμάς για τους Μεσοποταμίους, Μίτρα για τους Πέρσες, Αματεράσου για τους Ιάπωνες, Ουιτζιλοπότστλι για τους Αζτέκους, Ιντι για τους Ινκας, Ντάζμπογκ για τους Σλάβους.

Στις περισσότερες κουλτούρες ο θεός-ήλιος ήταν γένους αρσενικού αλλά στην Ιαπωνία η Αματεράσου-νο-Μικόνο ήταν η «ιερή γυναίκα που κάνει τον ουρανό να λάμπει» και στη μυθολογία της Ωκεανίας είχε επίσης γυναικεία μορφή. Ο ήλιος πάντα συσχετιζόταν με τη σελήνη ­ ως αδέλφια ή σύζυγοι. Αλλο κοινό χαρακτηριστικό των διαφόρων μυθολογιών είναι ότι συχνά ο ήλιος θεωρούνταν πατέρας των βασιλέων (Αιγύπτιοι, Ιάπωνες, Ινκας).

Επί αιώνες ο Ηλιος, ως πλανήτης πια, βρισκόταν στο επίκεντρο της θεολογικής πολεμικής που ανέκοπτε την εξέλιξη της επιστήμης γιατί απαγόρευε την άποψη ότι ήταν το κέντρο του ηλιακού μας συστήματος και ότι η Γη γύριζε γύρω του. Ως φαίνεται, παρ’ ότι δεν ήταν πια θεός, μπορούσε ακόμη να επισύρει τη ζήλεια του καινούργιου θεού.

Στις ημέρες μας μάλλον έχει γίνει από δήμαρχος κλητήρας διότι καθόλου δεν λατρεύεται αλλά χρησιμοποιείται για να διαφημίζει παραθεριστικούς προορισμούς ­ «Ελάτε στην ηλιόλουστη Καραϊβική». Εν τω μεταξύ ενέπνευσε τραγούδια (απαλλαγμένος από τον άκρατο ρομαντισμό που πλήττει το μελοποιημένο φεγγάρι): «Θα τον τρελάνουμε τον ήλιο» (Λοΐζος), «Ηλιε μου, ήλιε μου, βασιλιά μου» (Γκάτσος – Γαλάνη), «Ηλιος κόκκινος ζεστός» και «Μέρα μ’ ήλιο σαν κι αυτό, να την τρώει τ’ αφεντικό» (Σαββόπουλος), «Ηλιε μου σε παρακαλώ…» (Καλδάρας – Νταλάρας), «The House on the Rising Sun» (Animals), «Lazing on a Sunny Afternoon» (Kinks), «Here Comes the Sun» (Beatles). Και χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον στη λογοτεχνία: «Ο ήλιος ο ηλιάτορας» και «Ηλιος ο πρώτος» (Οδυσσέας Ελύτης) όπως και «Δικαιοσύνης ήλιε νοητέ…» (από το Αξιον Εστί), «Ομπρός βοηθάτε να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω από τον κόσμο…» (Σικελιανός), «Πέτρα του Ηλιου» και «Αετός ή ήλιος;» (Οκτάβιο Πας), «Ο ήλιος ανατέλλει ξανά» (Ερνεστ Χέμινγκγουεϊ), «Ηλιος και σκιά» (Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα). Ολική έκλειψη

Προσπαθήστε να βρείτε δωμάτιο στην Κορνουάλη, στη Νότια Αγγλία, τη δεύτερη εβδομάδα του ερχόμενου Αυγούστου και θα ανακαλύψετε ότι όλα είναι κλεισμένα από καιρό. Ο λόγος για αυτή τη φρενίτιδα κρατήσεων είναι ότι στις 11 Αυγούστου 1999, στο άκρον της Κορνουάλης, στις 11.11 π.μ. ακριβώς και για δύο λεπτά και 40 δευτερόλεπτα η Σελήνη θα κρύψει τελείως τον Ηλιο και θα πέσει σκοτάδι μεσημεριάτικα. Αυτή θα είναι η πρώτη ολική έκλειψη του Ηλίου στην Ευρώπη από το 1961.

Ολα θα αρχίσουν με μια τεράστια σκιά που θα επιταχύνει με 1.000 μίλια την ώρα προς την Κορνουάλη. Μετά, καθώς η Σελήνη θα κρύψει το πρώτο κομμάτι του Ηλίου, τα πουλιά πανικόβλητα θα τρέξουν στις φωλιές τους, πιστεύοντας ότι νύχτωσε ξαφνικά. Την ίδια στιγμή το θερμόμετρο θα κάνει βουτιά. Υστερα ο Ηλιος θα σχηματίσει ένα φλεγόμενο κολιέ γύρω από τη Σελήνη προτού κρυφτεί τελείως πίσω από αυτήν· θα βγουν τ’ αστέρια και η κανονικά αόρατη ατμόσφαιρα του Ηλίου θα γίνει ορατή, σαν χέρια φαντασμάτων που απλώνονται προς το Διάστημα πίσω από τον μαύρο δίσκο της Σελήνης. Το θέαμα θα είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό γιατί ο Ηλιος θα πλησιάζει στο απόγειο του 11ετούς κύκλου της δραστηριότητάς του.

Η ολική έκλειψη ήταν ανέκαθεν ένα από τα φυσικά φαινόμενα που ενέπνεαν το μεγαλύτερο δέος. Κατ’ αρχήν είναι η ταχύτητα των γεγονότων: προτού συνηθίσει κανείς το ένα «θαύμα», το διαδέχεται το επόμενο. Επειτα είναι το είδος του σκοταδιού. Οταν ο Ηλιος χάνεται τελείως μέρα μεσημέρι δεν υπάρχουν τα φώτα που είναι αναμμένα τη νύχτα και τα πάντα τυλίγονται στο μαύρο σκοτάδι.

Οταν ο Ηλιος εξαφανίζεται, εν αντιθέσει προς τους προϊστορικούς προγόνους μας, γνωρίζουμε ότι θα επιστρέψει. Ωστόσο συνειδητοποιούμε ξαφνικά πόσο εξαρτάται η ύπαρξή μας από τα γεγονότα στον ουρανό, πόσο μικροσκοπικοί είμαστε σε μια ασήμαντη γωνιά του απέραντου Σύμπαντος και, κυρίως, ότι το πιο όμορφο πράγμα κάτω από τον ήλιο είναι να βρίσκεσαι κάτω από τον ήλιο.